Jan Karski, właściwie Jan Romuald Kozielewski, pseudonim Witold (ur. 24 czerwca 1914 w Łodzi, zm. 13 lipca 2000 w Waszyngtonie) – obywatel polski i Stanów Zjednoczonych, honorowy obywatel Izraela, prawnik i dyplomata, historyk, od 1939 w konspiracji, kurier i emisariusz władz Polskiego Państwa Podziemnego, świadek Holokaustu. Za swoją działalność został odznaczony najwyższymi odznaczeniami państwowymi – polskim Orderem Orła Białego i amerykańskim Medalem Wolności.

Niekiedy data urodzenia podawana jest błędnie, jako 24 kwietnia 1914 roku, co jest wynikiem błędnego zapisu w metryce urodzenia (zobacz rozmowa na ten temat z  jego bratanicą i córką chrzestną dr. Wisławą Kozielewską-Trzaską). Według relacji samego Jana Karskiego, powtarzanej przy wielu okazjach i w przygotowanej do druku biografii „Jan Karski. Jedno życie” autorstwa Waldemara Piaseckiego, urodził się on w Dzień Świętego Jana Chrzciciela, po którym otrzymał  swoje pierwsze imię. Był to częsty zwyczaj w Polsce międzywojennej. Jeszcze inna, błędna data urodzin figuruje w paszporcie dyplomatycznym Jana Karskiego: 22 marca 1912 roku.

Młodość

Wychował się w katolickiej rodzinie, w środowisku wielokulturowej Łodzi. Rodzina Kozielewskich mieszkała przy ulicy Kilińskiego 71, w kamienicy czynszowej, w której większość lokatorów była pochodzenia żydowskiego.

Ukończył wydział prawa i dyplomację na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie (1935), był prymusem w Szkole Podchorążych artylerii konnej we Włodzimierzu Wołyńskim. Po odbyciu praktyki dyplomatycznej, w styczniu 1939 roku został zatrudniony w Ministerstwie Spraw Zagranicznych.

Początek II wojny światowej

Po ataku ZSRR na Polskę dostał się do niewoli sowieckiej, do łagru Kozielszczyna, jednak dzięki fortelowi objęty został wymianą jeńców pomiędzy Niemcami i ZSRR, która odbyła się w Przemyślu. W listopadzie 1939 roku uciekł z niemieckiego transportu, dotarł do Warszawy i podjął działalność konspiracyjną. Od stycznia 1940 roku działał z ramienia władz podziemnych w misjach kurierskich do rządu polskiego na uchodźstwie we Francji. W czerwcu tego roku wpadł w ręce gestapo na Słowacji. Po akcji ZWZ został odbity ze szpitala w Nowym Sączu (21 sierpnia 1941 w Biegonicach w odwecie za to Niemcy rozstrzelali z karabinów maszynowych 32 zakładników). Następnie działał w Biurze Propagandy i Informacji Komendy Głównej AK. Działacz Frontu Odrodzenia Polski.

Bratem Jana Karskiego był Marian Kozielewski (1897–1964), komendant Policji Państwowej Warszawy, pierwszy komendant granatowej policji w Warszawie, później organizator i pierwszy komendant główny Państwowego Korpusu Bezpieczeństwa w strukturach Polskiego Państwa Podziemnego.

Raport w sprawie holocaustu

Latem 1942 roku Cyryl Ratajski, Delegat Rządu na Kraj, powierzył mu misję do premiera, generała Władysława Sikorskiego, a także do swoich przedstawicieli w Londynie: przywódcy PPS, Stronnictwa Narodowego, Stronnictwa Pracy i Stronnictwa Ludowego. Karski uznał, że żydowscy socjaliści (Bund) i syjoniści mają równe prawa, gdyż – jak wskazywał – byli to tacy sami obywatele Polski, a ich partie były tak samo reprezentowane przed wybuchem wojny w Sejmie RP.

Karski wypełniając powierzoną mu misję udał się do okupowanej Polski. Był kurierem i emisariuszem politycznym. W podziemiu znany był pod pseudonimem „Witold”. Używał także innych: „Piasecki”, „Kwaśniewski”, „Znamierowski”, „Kruszewski”, „Kucharski”. Dwukrotnie, w tajemnicy przed administracją niemiecką, udawał się do getta warszawskiego. Aby zebrać dalsze materiały, w przebraniu niemieckiego żołnierza wszedł do obozu zagłady, który później zidentyfikował jako Bełżec. Po wojnie przyznał, że był to obóz przejściowy dla Żydów w Izbicy.

Jesienią 1942 roku wyprawił się do Wielkiej Brytanii z najważniejszą misją swojego życia, podczas której jako naoczny świadek zdał relację o eksterminacji Żydów. Przekazał także informacje o strukturze, organizacji i funkcjonowaniu Państwa Podziemnego w okupowanej Polsce. Rząd generała Sikorskiego postanowił „Raport Karskiego” przekazać z prośbą o pomoc rządom Anglii i USA. Na podstawie dokumentów przywiezionych przez Karskiego w postaci mikrofilmów i potwierdzonych jego świadectwem, ówczesny minister spraw zagranicznych w rządzie RP w Londynie, Edward Raczyński, przygotował i 10 grudnia 1942 przedstawił aliantom szczegółowy raport o holokauście.

W lipcu 1943 roku Karski został przyjęty przez Franklina Delano Roosevelta, prezydenta USA. Polski wysłannik apelował do przedstawicieli najwyższych władz alianckich o ratunek dla Żydów. Proponował wystosowanie ultimatum wielkich mocarstw wobec Niemiec, że jeżeli nie zaprzestaną mordu na Żydach, zbombardowane zostaną ich miasta. Innym rozwiązaniem byłoby bombardowanie linii kolejowych do obozów zagłady lub dostarczanie broni dla oddziałów partyzanckich. Najłatwiejszym rozwiązaniem byłoby otwarcie granic i ułatwienie wystawiania paszportów dla uciekających przed zagładą Żydów. Podczas tego spotkania, w pewnym momencie prezydent Roosevelt przerwał raport polskiego emisariusza na temat Żydów i zapytał: "...Policzymy się z Niemcami po wojnie. Panie Karski, proszę mnie ewentualnie wyprowadzić z błędu, ale czy Polska jest krajem rolniczym? Czy nie potrzebujecie koni do uprawy waszej ziemi?".

Jan Karski w Ameryce spotkał się z wieloma wybitnymi osobistościami, takimi, jak Felix Frankfurter, Cordell Hull, William Joseph Donovan, Samuel Alphonsius Stritch czy Stephen Wise. Przedstawiał swój „raport” wszędzie, gdzie udało mu się dotrzeć – politykom, biskupom, przedstawicielom mediów i przemysłu filmowego z Hollywood oraz artystom. Wyuczył się go na pamięć i streścił w 18 minutach, tak aby nie „nudzić” słuchaczy. Jednak nigdzie nie znalazł zainteresowania tragedią narodu żydowskiego. Wiele osób, z którymi rozmawiał, nie wierzyło w jego relacje i uznawało je za propagandę polskiego rządu na wychodźstwie. To, co opowiadał Karski, niektórzy jego rozmówcy określali jako niewiarygodne i być może byli szczerzy. Ale polski emisariusz nie był jedyny. Napływały inne relacje, w tym od samych Żydów. Możliwości weryfikacyjne rosły w szybkim tempie. W 1944 roku Jan Karski napisał bestseller Tajne państwo (Story of a Secret State). Nakład książki osiągnął wielkość 360 tysięcy egzemplarzy.

Po wyzwoleniu obozów koncentracyjnych dominującą reakcją był szok. To, co tam zastawano, szokowało wkraczających żołnierzy sowieckich, amerykańskich i brytyjskich. Zdjęcia obiegały cały świat, gazety biły na trwogę, opinia publiczna była zszokowana.

Za swoją działalność został dwukrotnie odznaczony Orderem Virtuti Militari w latach 1941 i 1943.

Okres powojenny, USA

Po wojnie związał się z jezuickim Uniwersytetem Georgetown w Waszyngtonie, gdzie przez 40 lat wykładał na Wydziale Służby Zagranicznej stosunki międzynarodowe i teorię komunizmu. W 1970 roku napisał fundamentalną monografię Great Powers and Poland (1918–1945), a w lipcu tego roku został odznaczony Krzyżem Armii Krajowej. Członek Polskiego Towarzystwa Naukowego na Obczyźnie (od 1985).

W 1965 roku poślubił 54 letnią tancerkę i choreografkę Polę Nireńską, polską żydówkę. Nie mieli dzieci.

Udział w filmie Shoah (1985) Claude'a Lanzmanna „odkrył” dla światowej opinii publicznej Jana Karskiego i jego próbę powstrzymania Holocaustu. W 1982 roku otrzymał tytuł Sprawiedliwego wśród Narodów Świata i posadził drzewko na terenie Yad Vashem w Jerozolimie. Przyjął go prezydent Izraela. W 1994 roku otrzymał honorowe obywatelstwo państwa Izrael. W 1995 roku otrzymał Order Orła Białego. Osiem uniwersytetów amerykańskich i polskich (m.in. Uniwersytet Warszawski, 18 czerwca 1991, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, 28 czerwca 1995, i Uniwersytet Łódzki, 1996) uhonorowało go doktoratami honoris causa. W 1996 roku zrealizowano o nim dokumentalny film Moja misja, Waldemara Piaseckiego i Michała Fajbusiewicza. W 1998 roku, w 50 rocznicę powstania państwa Izrael, otrzymał nominację do Pokojowej Nagrody Nobla.

Jan Karski zmarł 13 lipca 2000 roku w Waszyngtonie i został pochowany na tamtejszym cmentarzu Góry Oliwnej. Podczas uroczystości żałobnych hołd oddali mu prezydenci USA i Polski: Bill Clinton oraz Aleksander Kwaśniewski.

Prestiżowy amerykański tygodnik „Newsweek” uznał Karskiego za jedną z najwybitniejszych postaci XX wieku, jego wojenną misję określił zaś mianem jednego z moralnych kamieni milowych cywilizacji upływającego stulecia. Francuski pisarz Yannick Haenel opisał losy Karskiego w wydanej w sierpniu 2009 powieści pt. Jan Karski, która wywołała wiele kontrowersji we Francji. Opisany w książce Claude Lanzmann, autor filmu Shoah, zarzucił autorowi manipulowanie historią. Autor książki postawił z kolei dokładnie ten sam zarzut reżyserowi na łamach Le Monde.

W kwietniu 2012 roku Jan Karski został pośmiertnie odznaczony Medalem Wolności przez prezydenta Baracka Obamę. 29 maja 2012 roku były minister spraw zagranicznych RP Adam Daniel Rotfeld odebrał w Białym Domu w Waszyngtonie w imieniu Ś.P. Jana Karskiego medal z rąk prezydenta USA Baracka Obamy. Kontrowersje wzbudziło użycie przez Prezydenta USA podczas tej uroczystości określenia polski obóz śmierci. W uroczystości wręczania pominięta została, w niewyjaśnionych okolicznościach, rodzina Jana Karskiego. Zaprotestowała przeciwko temu w liście do prezydenta RP Bronisława Komorowskiego, bratanica i córka chrzestna Jana Karskiego – dr Wiesława Kozielewska-Trzaska. Prowadziła ona ponadroczną kampanię na rzecz umieszczenia amerykańskiego odznaczenia w Gabinecie Jana Karskiego, stałej ekspozycji w Muzeum Miasta Łodzi. Nastąpiło to ostatecznie 13 lipca 2013 roku.

Ławki Karskiego

• W Nowym Jorku 12 listopada 2007 odbyło się uroczyste odsłonięcie pomnika Jana Karskiego, autorstwa Karola Badyny – rzeźba przedstawia Karskiego siedzącego na ławce. Pomnik stanął u zbiegu 37 ulicy i Madison Avenue, naprzeciwko konsulatu generalnego RP na Manhattanie.
• Taki sam pomnik, zwany „Ławką Karskiego”, stoi już na campusie Uniwersytetu Georgetown w Waszyngtonie, gdzie legendarny kurier, który pozostał na emigracji w USA, wykładał nauki polityczne. Róg 37 ulicy i Alei Madison nazwano Jan Karski Corner.
• Taki sam pomnik stoi przy ulicy Sienkiewicza w Kielcach. Przedstawia on postać Jana Karskiego, który pochyla się nad szachownicą.
• „Ławka Karskiego”, również autorstwa Karola Badyny, od 2009 roku znajduje się w Łodzi, w Parku Ocalałych. Ustawiona jest na Kopcu Pamięci.
• W kwietniu 2009 tabliczka z nazwiskiem Karskiego zawisła na rogu Madison Avenue i 37. Ulicy w Nowym Jorku, w pobliżu konsulatu generalnego RP na Manhattanie. W związanych z tym uroczystościach wziął udział między innymi były burmistrz miasta Ed Koch. O odsłonięciu tablicy Jana Karskiego 17 kwietnia 2009 informowało wiele mediów w Stanach Zjednoczonych, jak również Haaretz – jeden z najważniejszych dzienników w Izraelu.
• W grudniu 2009 marszałek Sejmu RP Bronisław Komorowski i rektor Uniwersytetu w Tel Awiwie odsłonili w kampusie uniwersyteckim pomnik-ławkę przedstawiający Jana Karskiego.

Publikacje

Publikacje autorstwa Karskiego

• Courier from Poland: The Story of a Secret State, Boston 1944 (wyd. pol. Tajne państwo: opowieść o polskim Podziemiu, Warszawa 1999).
• Wielkie mocarstwa wobec Polski: 1919-1945 od Wersalu do Jałty. wyd. I krajowe Warszawa 1992, Wyd. PIW ISBN 83-06-02162-2, wyd. ang. The Great Powers and Poland, 1919-1945: From Versailles to Yalta, 1985
• Tajna dyplomacja Churchilla i Roosevelta w sprawie Polski: 1940-1945, wyd. krajowe Lublin, 1995
• Polska powinna stać się pomostem między narodami Europy Zachodniej i jej wschodnimi sąsiadami, Łódź 1997.

Publikacje o Karskim

• J. Korczak, Misja ostatniej nadziei, Warszawa 1992.
• E. T. Wood, Karski: opowieść o emisariuszu, Kraków 1996.
• J. Korczak, Karski, Warszawa 2001.
• Y. Haenel, Jan Karski, 2009.
• S. M. Jankowski, Karski: raporty tajnego emisariusza, Poznań 2009.
• A. Żbikowski, Karski, Warszawa 2011.
• Jan Karski, Maciej Wierzyński, Emisariusz. Własnymi słowami, PWN, Warszawa 2012.

Filmografia

• Daremna misja. Opowieść Jana Karskiego-Kozielewskiego. Film dokumentalny o Janie Karskim. Scenariusz i reżyseria Janusz Weychert, 1993.
• Mur. Film dokumentalny przedstawiający historię Artura Szmula Zygielbojma. Scenariusz i reżyseria Mieczysława Wazacz, 2001.
• Człowiek, który chciał zatrzymać holocaust. Film dokumentalny o Janie Karskim (pośmiertny). Scenariusz i reżyseria Jan Grzyb, 2005.