Jan Nowak-Jeziorański, właśc. Zdzisław Antoni Jeziorański pseud. „Janek”, „Jan Zych” (ur. 2 października 1914 w Berlinie, zm. 20 stycznia 2005 w Warszawie) – polski polityk, politolog, działacz społeczny, dziennikarz i żołnierz AK, kurier i emisariusz Komendy AK i Rządu RP w Londynie. Kawaler Orderu Orła Białego.

Zdzisław Jeziorański największe zasługi i sławę zdobył jako „Jan Nowak”. Pod tym okupacyjnym pseudonimem prowadził wojenną działalność kurierską a w latach późniejszych używał go także przed mikrofonami Radia Wolna Europa. Był synem Wacława (1869-1918), urzędnika Towarzystwa Ubezpieczeniowego „Przezorność” i Elżbiety z Piotrowskich (1880-1975).

Urodził się w nocy z 2 na 3 października 1914 w Berlinie (w piśmiennictwie znaleźć można błędną informację podającą jako jego miejsce urodzenia Warszawę).

Lata przed II wojną światową

Uczęszczał do Gimnazjum Państwowego im. Adama Mickiewicza w Warszawie (był w jednej klasie z Janem Kottem i Ryszardem Matuszewskim). Po ukończeniu studiów ekonomicznych w 1936 r. był starszym asystentem w katedrze ekonomiki Uniwersytetu w Poznaniu. 29 czerwca 1937 ukończył Szkołę Podchorążych Rezerwy Artylerii im. Marcina Kątskiego i został skierowany do odbycia dalszej służby wojskowej w 2 Dywizjonie Artylerii Konnej im. Józefa Sowińskiego. Jako bombardier podchorąży artylerii, w 1939 został wzięty do niewoli przez Niemców na Wołyniu.

Okres wojny

Po ucieczce z niewoli, od 1940 roku działał w podziemiu, od 1941 w ZWZ (przemianowanym w 1942 na Armię Krajową). Brał udział w Akcji "N" – zakonspirowanej komórce rozprowadzającej materiały propagandowe, których celem było obniżenie morale żołnierzy niemieckich. Od 1940 lub 1941 roku pracował także z polecenia ZWZ w administracji niemieckiej, aby uzyskać dokumenty okupanta pomocne polskim organizacjom konspiracyjnym. W 1940 zadebiutował, jako publicysta polityczny drukując w podziemnym wydawnictwie "Znak" esej o Konstytucji 3 maja.

W 1943 zgłosił się, jako ochotnik, na funkcję kuriera AK do władz polskich poza krajem: pod przybranym nazwiskiem „Jan Kwiatkowski” został wysłany do Poselstwa Polskiego w Sztokholmie. Po przekazaniu poczty powrócił do kraju. Po sukcesie tej wyprawy, powierzono mu znacznie poważniejszą funkcję, bowiem jako emisariusz (por. przyp. 1) miał dotrzeć do rządu RP w Londynie. To właśnie na potrzeby tej misji przybrał pseudonim „Jan Nowak”. Wyruszył w 1943 roku. W Anglii odbył rozmowy zarówno z przedstawicielami rządu polskiego jak i władz angielskich, w tym z premierem Winstonem Churchillem (marzec 1944).

Z Anglii został przetransportowany do Włoch. W nocy z 25 na 26 lipca 1944, lecąc na pokładzie samolotu, który wyruszył z bazy lotniczej w Brindisi, wylądował w pobliżu Tarnowa (ten sam samolot zabrał na pokład szczątki rakiety V-2 i kilku polskich polityków – akcja Most III), a następnie dotarł do Warszawy jako ostatni emisariusz przed wybuchem powstania warszawskiego, a w przeddzień kapitulacji, działając z rozkazu komendanta AK gen. Tadeusza Bora-Komorowskiego wyruszył do Londynu, wywożąc setki dokumentów i zdjęć. Jako emisariusz Armii Krajowej zyskał sobie przydomek Kurier z Warszawy. Używał wówczas fałszywych dokumentów, w których występowało nazwisko Jan Nowak oraz data urodzenia 15 maja 1913 roku, później często błędnie podawana jako faktyczna data urodzin Zdzisława Jeziorańskiego.

Podczas powstania warszawskiego wziął ślub z Jadwigą Wolską, łączniczką „Gretą”. Ich ślub był odprawiony w przerwie między pogrzebami. Trwał zaledwie 7 minut. Jadwiga Nowak-Jeziorańska zmarła w 1999 roku w Stanach Zjednoczonych.

Okres emigracji po 1945

Po wojnie pozostał na Zachodzie, mieszkając w Londynie, Monachium i Waszyngtonie. W latach 1948–1951 pracował w redakcji polskiej brytyjskiej rozgłośni BBC. Jego działalność w Wielkiej Brytanii pomogła w uświadomieniu zachodniej opinii publicznej o skali zbrodni hitlerowskich na terenie Polski. Pracował wówczas dla BBC w Sekcji Polskiej. Pod koniec 1951 roku podjął się kierowania Rozgłośnią Polską Radia Wolna Europa Organizował ją przez kilka miesięcy, tworząc przede wszystkim zespół pracowników. Pierwsza audycja została nadana do kraju 3 maja 1952 roku. Rozgłośnią Polską RWE kierował nieprzerwanie do 1 stycznia 1976 r., kiedy to zastąpił go Zygmunt Michałowski (1918-2010).

Po odejściu z RWE, przez 20 lat działał w Kongresie Polonii Amerykańskiej (dyrektor krajowy 1979–1996), był też konsultantem Narodowej Rady Bezpieczeństwa USA. Przez wiele lat był aktywny na forach polonijnych, a dzięki znaczącym wpływom w elitach władzy USA odegrał istotną rolę w przyjęciu Polski do NATO. Członek Polskiego Towarzystwa Naukowego na Obczyźnie (od 1985).

Ostatnie lata życia w Polsce

Po raz pierwszy po wojnie przyjechał do Polski w sierpniu 1989 na zaproszenie Lecha Wałęsy. Potem już regularnie odwiedzał kraj, aż do stałego zamieszkania w Polsce w 2002. Przez cały okres pobytu w Polsce, podobnie, jak na emigracji, zaangażowany był aktywnie w działalność polityczną.

W wyborach prezydenckich w 1995 r. Nowak-Jeziorański poparł Lecha Wałęsę, uważając go za gwarancję kontynuacji prozachodniej polityki zagranicznej Polski. Został przez niego zaproszony do debaty telewizyjnej z Aleksandrem Kwaśniewskim, któremu wspólnie z Jerzym Markiem Nowakowskim zadawał pytania.

W czasie kampanii wyborczej w 2000 był niechętny ponownej elekcji Aleksandra Kwaśniewskiego. Ostatecznie poparł kandydaturę Andrzeja Olechowskiego.

Zwycięstwo Sojuszu Lewicy Demokratycznej w wyborach parlamentarnych w 2001 r. uznał za ważny krok w kierunku integracji z Unią Europejską i, mimo swego sceptycznego podejścia do lewicy postkomunistycznej, w wywiadzie dla polskiego radia powiedział: Ja mogę nie lubić tego rządu, ale on został wyłoniony w wolnych wyborach i jest moim rządem, bo jest rządem polskim.

W lipcu 2002 r., po 58 latach emigracji, Jan Nowak-Jeziorański wrócił do Polski i zamieszkał na stałe w Warszawie, przy ulicy Czerniakowskiej 178a. Nawiązując do tytułu książki Polska z oddali stwierdził wówczas: Przychodzi moment, kiedy nie wolno patrzeć na kraj z oddali. Dlatego postanowiłem patrzeć na Polskę z bliska.

Od początku dyskusji o przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej angażował się po stronie integracji i był przekonany, że nie ma alternatywy dla integracji kraju z Unią. Współpracował z instytucjami naukowymi i opiniotwórczymi szerzącymi idee jedności i współpracy europejskiej (Polska Fundacja im. Roberta Schumana i Instytut Studiów Stategicznych)).

W listopadzie 2002 r. prezydent Litwy Valdas Adamkus w uznaniu zasług Jeziorańskiego we wspieraniu Litwy w dążeniu do NATO nadał mu tytuł honorowego obywatela Litwy.

Zabrał głos w debacie jaka rozgorzała na tle zaangażowania się Polski po stronie USA w konflikcie irackim. Według niego, samo wysłanie polskich wojsk do Iraku było błędem, ale kiedy już do tego doszło, Polska – jego zdaniem – powinna stanowczo domagać się od Waszyngtonu konkretnych korzyści w zamian za militarną pomoc w Iraku.

Był m.in. współzałożycielem i prezesem honorowym Stowarzyszenia Pracowników Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa w Warszawie oraz współzałożycielem i honorowym przewodniczącym Rady Fundacji Kolegium Europy Wschodniej we Wrocławiu. Od 2004 r. we Wrocławiu wręczana jest corocznie Nagroda Jana Nowaka-Jeziorańskiego – jej pierwszym laureatem został Tadeusz Mazowiecki. Przewodnim mottem nagrody jest „myślenie o państwie, jako dobrem ogólnym”. Jej laureatami było wielu międzynarodowych mężów stanu.

Pogrzeb „Kuriera z Warszawy” – msza w bazylice archikatedralnej św. Jana Chrzciciela, Warszawa 26 stycznia 2005 Śmierć i pogrzeb

Zmarł 20 stycznia 2005 r. w szpitalu im. prof. Orłowskiego w Warszawie. Uroczysty pogrzeb odbył się 26 stycznia 2005 r. Na dziedziniec Zamku Królewskiego w Warszawie, gdzie wystawiono trumnę przybyli tłumnie mieszkańcy Warszawy i delegacje innych regionów kraju oraz wiele osobistości ze świata kultury i polityki, wśród nich ówczesny Prezydent RP Aleksander Kwaśniewski, premier rządu RP Marek Belka, prezydent Warszawy Lech Kaczyński, marszałkowie Sejmu i Senatu – Włodzimierz Cimoszewicz i Longin Pastusiak, a także Władysław Bartoszewski oraz Tadeusz Mazowiecki. Trumna w której złożono ciało zmarłego, była pierwotnie przeznaczona dla szczątków ostatniego króla Rzeczypospolitej, Stanisława Augusta Poniatowskiego. Jan Nowak-Jeziorański został pochowany w rodzinnym grobie Jeziorańskich na Powązkach (2, II).

Działalność radiowa

Jan Nowak-Jeziorański przemawia w Radio Wolna Europa, 3 maja 1952

Przez wiele lat Nowak-Jeziorański był związany z Polskim Radiem. Pierwszy raz wystąpił w latach 30. w audycji harcerskiej, mając 16 lat. Podczas okupacji współpracował z powstańczym radiem „Błyskawica”, gdzie przekazywał warszawiakom informacje o najnowszych wydarzeniach z frontu. W 1994 rozpoczął cykl felietonów „Polska z oddali”, nadawanych w Programie I Polskiego Radia. Następnie wygłaszał cykliczne komentarze pod tytułem „Polska z bliska”.

Był niezwykle aktywnym działaczem politycznym. Autorem wielu książek, setek artykułów, angażował się w wiele jawnych i mniej jawnych akcji politycznych. Bodaj największym jednak jego osiągnięciem była praca radiowa, a szczególnie jego działalność w kierowaniu Rozgłośnią Polską Radia Wolna Europa. W początkowej fazie organizowania rozgłośni Radio Free Europe szefami sekcji polskiej w Nowym Jorku byli Lesław Bodeński i Stanisław Strzetelski. Po wybuchu wojny koreańskiej władze USA postanowiły reorganizować rozgłośnię RWE i zapewnić jej wysoki standard radiowo-profesjonalny. Służyć temu miało bezpośrednie ulokowanie całej rozgłośni w Monachium i zapewnienie jej należytej obsługi technicznej, finansowej i dziennikarskiej. Po konsultacjach z przedstawicielami Rady Narodowej RP funkcję szefa Rozgłośni Polskiej w Monachium powierzono w grudniu 1951 Janowi Nowakowi-Jeziorańskiemu. Jeszcze przed upływem końca miesiąca Nowak-Jeziorański powołał skład osobowy redakcji, w którym znaleźli się fachowcy z przedwojennego Polskiego Radia, korespondenci PAT, polscy dziennikarze i publicyści polityczni.

Po latach Polskie Radio przyznało mu nagrodę Złotego Mikrofonu i odznakę honorową Polskiego Radia. W 2002 r. Nowak-Jeziorański został uhonorowany Diamentowym Mikrofonem za niepowtarzalną rolę, jaką odegrał kierując Rozgłośnią Polską Radia Wolna Europa oraz promując przemiany dokonujące się w Polsce, a zwłaszcza przystąpienie Polski do NATO oraz proces integracji z Unią Europejską. W tym samym roku radiowe studio S-4 otrzymało imię „Radia Wolna Europa”.

Publikacje

Był autorem książek o tematyce politycznej i niezliczonych audycji radiowych (w tym słynne pogadanki w RWE), jednocześnie cenionym ekspertem w sprawach politycznych, aż do śmierci aktywnym w mediach.

• Polska droga ku wolności 1952-1973 (Gryf Publications Ltd, Londyn 1974)
• Kurier z Warszawy (Odnowa, Londyn 1978, ISBN 0 903705 184 [oprawa twarda], ISBN 0 903705 656 [oprawa miękka]; wydania krajowe poza cenzurą od 1981, pierwsze krajowe oficjalne: Wydawnictwo Res Publica – Społeczny Instytut Wydawniczy Znak 1989, ISBN 83-7006-102-8)
• Polska pozostała sobą (Polonia Book Fund, Londyn 1980)
• Wojna w eterze. Wspomnienia Tom I 1948-1956 (Odnowa, Londyn 1985, 1986, ISBN 0 903705 56 7)
• Polska z oddali. Wojna w eterze – wspomnienia 1956-1976 (Odnowa, Londyn 1988, ISBN 0 903705 64 8)
• W poszukiwaniu nadziei (Spółdzielnia Wydawnicza "Czytelnik" 1993, ISBN 83-07-02295-9)
• Rozmowy o Polsce (Spółdzielnia Wydawnicza "Czytelnik" 1995, ISBN 83-07-02466-8)
• Polska wczoraj, dziś i jutro (Spółdzielnia Wydawnicza "Czytelnik" 2000, ISBN 83-07-02748-9)
• Fakty, wydarzenia, opinie (Spółdzielnia Wydawnicza "Czytelnik" 2001, ISBN 83-07-02857-4)
• Jan Nowak-Jeziorański, Jerzy Giedroyc, Listy 1952-1998 (wybór, opracowanie i wstęp Dobrosława Platt; Towarzystwo Przyjaciół Ossolineum 2001, ISBN 83-7095-052-3; seria: „Archiwum Jana Nowaka-Jeziorańskiego w Zakładzie Narodowym im. Ossolińskich”, tom 1)
• Polska z bliska (Wydawnictwo Znak 2003, ISBN 83-240-0296-0)
• Polska droga do NATO / Poland’s road to NATO (wybór i opracowanie Dobrosława Platt; wstęp Jerzy Koźmiński; Towarzystwo Przyjaciół Ossolineum 2006, ISBN 83-7095-079-5; seria: „Archiwum Jana Nowaka-Jeziorańskiego w Zakładzie Narodowym im. Ossolińskich”, tom 2)

Swoje zbiory archiwalne Jan Nowak-Jeziorański przekazał Zakładowi Narodowemu im. Ossolińskich. Część księgozbioru znajduje się także w Bibliotece Centrum Informacji im. Jana Nowaka-Jeziorańskiego mieszczącego się w tym samym budynku, co jego warszawskie mieszkanie – przy ul. Czerniakowskiej 178 a w Warszawie.

Odznaczenia i nagrody

Nagrobek Jana Nowaka-Jeziorańskego na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie, 8 lipca 2006 Odznaczenia

• Order Orła Białego (1994).
• Wielka Wstęga Orderu Odrodzenia Polski (1990) - przyznany przez Prezydenta RP na Uchodźstwie[18]
• Krzyż Kawalerski Orderu Wojennego Virtuti Militari (1944)
• Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski
• Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Zasługi Rzeczypospolitej Polskiej (1993)
• Krzyż Walecznych
• Order Wielkiego Księcia Giedymina (Litwa)
• Prezydencki Medal Wolności (USA) (1996)

Nagrody i wyróżnienia

• „Honorowy Złoty Mikrofon” (1993)
• Nagroda im. Ksawerego Pruszyńskiego, przyznana przez polski PEN Club (1998)
• „Wiktor” – Nagroda Akademii Telewizyjnej (1999)
• Nagroda Kisiela (1999)
• Medal „Lumen Mundi” (2001)
• „Człowiek Roku Gazety Polskiej” (2001)
• Nagroda „Człowiek Pojednania 2002”, przyznana przez Polską Radę Chrześcijan i Żydów za wkład w dialog chrześcijańsko-żydowski w Polsce
• „Diamentowy Mikrofon” (2002)
• „Superwiktor” – Nagroda Akademii Telewizyjnej (2003)
• Złota Statuetka za zasługi dla rozwoju polskiej demokracji przyznana przez Business Centre Club (2003)

Honorowe obywatelstwa

• Honorowy Obywatel Miasta Poznania (2000)
• Honorowy Obywatel Miasta Krakowa (2001)
• Honorowy Obywatel Miasta Gdańska (2002)
• Honorowy Obywatel miasta stołecznego Warszawy (2003)

Jan Nowak-Jeziorański był doktorem honoris causa kilku uniwersytetów, w tym Uniwersytetu Jagiellońskiego, Wrocławskiego, Warszawskiego oraz im. Mickiewicza w Poznaniu. Po śmierci został patronem LXVII Liceum Ogólnokształcącego w Warszawie, Gimnazjum nr 1 w Tarnowie, Gimnazjum nr 58 w Poznaniu, Szkoły Podstawowej nr 162 w Łodzi, Gimnazjum w Milejewie oraz czternastej promocji Krajowej Szkoły Administracji Publicznej.

Ławeczka Jana Nowaka-Jeziorańskiego autorstwa Wojciecha Gryniewicza (park przy ul. Czerniakowskiej 178A w Warszawie)

Upamiętnienie

W 2006 roku na Powiślu w Warszawie został odsłonięty pomnik Ławeczka Jana Nowaka Jeziorańskiego autorstwa Wojciecha Gryniewicza. Ponadto w Warszawie, na osiedlu Gocław, dzielnica Pragi Południe, znajduje się ulica Jana Nowaka Jeziorańskiego, a jego imię nosi jedno z warszawskich Liceów Ogólnokształcących. W Poznaniu znajduje się rondo Jana Nowaka-Jeziorańskiego. W Gliwicach droga krajowa nr. 88 ma nazwę Aleja Jana-Nowaka Jeziorańskiego.