Zygmunt Henryk Berling (ur. 27 kwietnia 1896 w Limanowej, zm. 11 lipca 1980 w Konstancinie-Jeziornie) – polski dowódca wojskowy, uczestnik walk o niepodległość Polski, żołnierz Legionów Polskich, uczestnik wojny polsko-bolszewickiej, generał broni Wojska Polskiego, dowódca 1 Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki i 1 Armii WP, zastępca Naczelnego Dowódcy Wojska Polskiego, komendant Akademii Sztabu Generalnego, prawnik, urzędnik państwowy i działacz partyjny, członek PZPR, wiceminister Leśnictwa (1957–1970), prezes Naczelnej Rady Łowieckiej Polskiego Związku Łowieckiego (1956-1959).

Życiorys

Pochodzenie

Był synem Michała i Aurelii z Russeków. W literaturze i dokumentach istnieją rozbieżności co do miejsca urodzenia, pochodzenia oraz wyznania Zygmunta Berlinga. W części opracowań jako miejsce urodzenia podawana jest Limanowa, według innych wieś Dąbrówka Niemiecka. Część badaczy wskazuje na niemieckie lub szwedzkie korzenie rodziny Berlingów oraz jej przynależność do Kościoła kalwińskiego. Sam generał Berling jednak podawał w młodości w ankietach szkolnych judaizm jako swoją przynależność wyznaniową.

Działalność niepodległościowa

Od 1904 uczęszczał do szkoły powszechnej, a później do II Gimnazjum w Nowym Sączu, w którym w 1915 złożył maturę. Należał do Związku Strzeleckiego, gdzie odbył pierwsze przeszkolenie wojskowe. We wrześniu 1914 zaciągnął się do Legionów Polskich, w szeregach których walczył najpierw w 2 Pułku Piechoty Legionów, potem w 4 Pułku Piechoty Legionów. W sierpniu 1915 ukończył szkołę oficerską i został mianowany chorążym. Dowodził plutonem, pełnił obowiązki dowódcy kompanii, był adiutantem batalionu. W listopadzie 1916 został mianowany podporucznikiem. Od kryzysu przysięgowego służył w Polskim Korpusie Posiłkowym jako dowódca kompanii, a później do listopada 1918 roku służył w cesarskiej i królewskiej Armii.

Służba w Wojsku Polskim

Po odzyskaniu niepodległości wstąpił do odtworzonego 4 Pułku Piechoty Legionów, gdzie został dowódcą kompanii marszowej w randze porucznika. W lutym 1920 awansował do stopnia kapitana.

Podczas wojny polsko-bolszewickiej wsławił się jako dowódca V batalionu kieleckiego w obronie Lwowa, za co został uhonorowany Krzyżem Srebrnym Orderu Wojennego Virtuti Militari.

W latach 1915–1920 (z przerwami) studiował na Wydziale Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Po wojnie pozostał w wojsku. W lipcu 1922 został zatwierdzony na stanowisku dowódcy batalionu w 59 Pułku Piechoty w Inowrocławiu. W latach 1923–1925 był słuchaczem Kursu Normalnego Wyższej Szkoły Wojennej w Warszawie. 31 marca 1924 awansował na majora. Z dniem 1 października 1925, po ukończeniu kursu i uzyskaniu dyplomu naukowego oficera Sztabu Generalnego, został przeniesiony do 15 Dywizji Piechoty w Bydgoszczy na stanowisko szefa sztabu. W 1926 w trakcie przewrotu majowego stanął po stronie sanacji.

W lutym 1927 został wyznaczony na stanowisko szefa Oddziału Ogólnego Sztabu Dowództwa Okręgu Korpusu Nr V w Krakowie. Z dniem 1 stycznia 1930 został mianowany szefem wydziału w Biurze Ogólno Organizacyjnym Ministerstwa Spraw Wojskowych w Warszawie. W styczniu 1931 powrócił do Dowództwa Okręgu Korpusu Nr V w Krakowie na stanowisko szefa sztabu. Na podpułkownika awansował ze starszeństwem z 1 stycznia 1931. Jesienią 1932 został zastępcą dowódcy 6 Pułku Piechoty Legionów w Wilnie. W okresie od 13 listopada 1935 do 2 kwietnia 1937 dowodził tym oddziałem. Wiosną 1937 został przeniesiony na stanowisko dowódcy 4 Pułku Piechoty Legionów w Kielcach. Pod koniec marca 1939 został zwolniony z zajmowanego stanowiska i przeniesiony do dyspozycji dowódcy Okręgu Korpusu Nr X z pozostawieniem w garnizonie Kielce i zachowaniem dodatku służbowego. Przed odejściem z pułku, 16 marca, pożegnał żołnierzy wyznaczonych do składu załogi Wojskowej Składnicy Tranzytowej na Westerplatte. W czerwcu 1939, na własną prośbę odszedł z wojska po wyroku sądu honorowego (przeniesiony w stan nieczynny) z dniem 31 lipca w związku z głośną sprawą rozwodową (oficerski sąd honorowy uznał jego postępowanie za wyłudzenie majątku żony za zachowanie niegodne honoru oficera). Od 1 lipca 1939 odbywał praktykę w służbie cywilnej w Warszawie – w Państwowym Instytucie Rozrachunkowym.

Wojnę obronną 1939 r. spędził bez przydziału – mimo kilkakrotnych próśb skierowanych do władz wojskowych nie został zmobilizowany; ewakuowany do Brześcia wraz z Instytutem przyjechał do Wilna.

Radziecka niewola i służba w Polskich Siłach Zbrojnych w ZSRR

W czasie okupacji Wilna przez Armię Czerwoną po agresji ZSRR na Polskę 17 września 1939, jeszcze przed przekazaniem miasta Litwie, 4 października 1939 r. został aresztowany przez NKWD. Do 1940 więziony w Starobielsku, potem w Moskwie.

W obozie jenieckim w Starobielsku został zwerbowany do współpracy z NKWD, następnie wraz z grupą oficerów podjął współpracę z Rosjanami. Idąc na współpracę z NKWD (w swych pamiętnikach wspomina m.in. zażyłe stosunki z zastępcą Ł. Berii, gen. W. Mierkułowem) uniknął zbrodni katyńskiej dokonanej na oficerach Wojska Polskiego wiosną 1940, o którą kilka lat później oskarżył Niemców a następnie po przyjęciu obywatelstwa ZSRR w listopadzie 1940 r. ( 2 listopada tego roku Ł. Beria wystąpił do Stalina z wnioskiem o zgodę na utworzenie polskiej dywizji w ramach Armii Czerwonej) został skierowany wraz z grupą oficerów, którym przewodził deklarujących chęć wspierania Sowietów do willi NKWD w Małachówce pod Moskwą, gdzie pomagał w ich weryfikacji, badaniu prawdziwego stosunku do Rosji, a następnie selekcji pod kątem przydatności do służby w Armii Czerwonej. Był współautorem deklaracji hołdu i lojalności przesłanej na ręce Józefa Stalina w marcu 1941.

Po niemieckim ataku na Związek Radziecki, 22 czerwca 1941 ppłk Zygmunt Berling wraz z 12 oficerami byłej armii polskiej skierowali sześciopunktowy manifest do Ludowego Komisarza Spraw Wewnętrznych Ławrientija Berii, w którym zadeklarowali chęć walki z III Rzeszą i budowę Polski w ramach ZSRR.

Po agresji III Rzeszy na ZSRR i układzie Sikorski-Majski wstąpił do tworzonej przez gen. Władysława Andersa polskiej Armii, nie zrywając kontaktów z NKWD i gen. Mierkułowem. Wraz ze swoimi wpółpracownikami zosłał oddelegowany przez NKWD do Armii Polskiej na Wschodzie, w celu agenturalnego rozpoznania roboty antysowieckiej.

Został mianowany przez gen. dyw. Władysława Andersa – dowódcę Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR – szefem sztabu 5 Dywizji Piechoty w stopniu podpułkownika, a następnie szefem bazy ewakuacyjno-zaopatrzeniowej w Krasnowodsku. Był zwolennikiem pozostania oddziałów WP w ZSRR i udziału w walkach na froncie wschodnim.

Po ewakuacji Armii Polskiej na Wschodzie do Iranu pozostał w ZSRR, za co został zdegradowany i wydalony z Wojska Polskiego rozkazem gen. Władysława Andersa nr 36 z 20 kwietnia 1943, a polski Sąd Polowy skazał go 2 lipca zaocznie na karę śmierci jako dezertera. W orzeczeniu sąd uznał, że oskarżeni zbiegli z szeregów Armii Polskiej zdaniem sądu po to, by wstąpić do Armii Sowieckiej, a więc do służby państwa, którego jednym z celów politycznych jest pozbawienie bytu niepodległego Państwa Polskiego przez wcielenie jego ziem do ZSRR i dlatego skazał oskarżonych na karę śmierci. Wyrok ten nie był prawomocny, wymagał bowiem zatwierdzenia przez Naczelnego Wodza. Ówczesny Wódz Naczelny gen. broni Kazimierz Sosnkowski nie zatwierdził tego wyroku.

Służba w Wojsku Polskim

W 1943 mianowany przez Józefa Stalina dowódcą 1 Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki i awansowany do stopnia generała brygady. Oskarżany o spowodowanie znacznych strat 1 Dywizji Piechoty w bitwie pod Lenino 12 października 1943. W marcu 1944 został dowódcą 1 Armii WP. Skonfliktowany z komunistami z CBKP i Wandą Wasilewską którzy zarzucali mu m.in. antysemityzm, dążenie do marginalizacji roli oficerów politycznych i błędne koncepcje polityczne. W tzw. "Tezach numer 1" wysunął postulat, by powojenną Polską rządziło Wojsko Polskie z pominięciem partii politycznych – miał to być rząd oparty na wojsku i wyłoniony przez wojsko – spotkało się to ze zdecydowaną krytyką CBKP. Zatwierdzał wyroki śmierci na żołnierzach swojej armii podejrzanych o sprzyjanie lub współpracę z podziemiem niepodległościowym.

Na przełomie lipca i sierpnia 1944 dowodził 1 Armią Wojska Polskiego w trakcie działań połączonych z forsowaniem Wisły i próbą uchwycenia przyczółka pod Dęblinem i Puławami, w końcowej fazie operacji brzesko-lubelskiej. Od 22 lipca 1944 był zastępcą Naczelnego Dowódcy Wojska Polskiego w stopniu generała dywizji.

Podczas powstania warszawskiego, po zajęciu przez Armię Czerwoną i 1 Armię Wojska Polskiego Pragi, wypełniając zarządzenieszefa sztabu 1 Frontu Białoruskiego gen. Michaiła Malinina (nakazujące 1 AWP wyjść do końca 15 września 1944 głównymi siłami na wschodni brzeg Wisły, jednocześnie prowadząc rozpoznanie rzeki, dokonać wyboru miejsca przeprawy desantowej, promowej i mostowej oraz przygotować się do forsowania rzeki w celu uchwycenia przyczółków na zachodnim brzegu w rejonie Warszawy) wydał rozkaz części podległych mu jednostek wojskowych (2 DP i 3 DP) przeprawić się na Czerniaków, Powiśle i Żoliborz i nawiązać kontakt z powstańcami. Przy braku wystarczającej pomocy ze strony Armii Czerwonej (osłona lotnicza, wsparcie artyleryjskie, saperskie, środki przeprawy) – żołnierze polscy przeprawiali się na pontonach na lewy brzeg. Berling dopuścił się kilku błędów operacyjnych w trakcie trwania akcji, co było jedną z przyczyn porażki – wielokrotnie nadmiernie rozpraszał siły i środki oraz sprzęt, jakimi dysponował podczas akcji, źle kalkulował przydzielanie środków przeprawowych wojskom wchodzącym do akcji, wydzielał do przepraw zbyt małe siły, aby mogły być skuteczne w obronie na drugiej stronie Wisły, oraz wybierał często niewłaściwy czas, okoliczności i rejony forsowania rzeki Wisły. Berling nie zadbał także, by w skład grup forsujących rzekę weszła większa liczba oficerów sztabowych i członków dowództwa, którzy mogliby przejąć inicjatywę w dowodzeniu na uchwyconych przyczółkach.

Osobistym rozkazem Stalina wydanym 30 września 1944 Zygmunt Berling został odwołany ze stanowiska dowódcy 1 AWP. Powody odwołania nie są do końca znane – po wojnie zrodziła się legenda, iż była to reakcja na decyzję Berlinga w sprawie pomocy powstaniu warszawskiemu (podtrzymywana również przez samego Berlinga, co zaznacza w wydanych drukiem wspomnieniach), jednak zwolnienie ze stanowiska nastąpiło dopiero w dwa tygodnie po wydaniu rozkazu, który był znany szefowi sztabu 1 Frontu Białoruskiego gen. Malininowi, a sam Berling działał na mocy jego wcześniejszego zarządzenia. Wersji o samodzielnej decyzji Berlinga o pomocy powstaniu warszawskiemu nie potwierdził również gen. Konstanty Rokossowski (wówczas dowódca 1 Frontu Białoruskiego, w ramach którego działała 1 Armia WP dowodzona przez Berlinga), który napisał w swoich wspomnieniach, iż o wszystkim wiedział i osobiście zatwierdził plan forsowania Wisły w rejonie Czerniakowa. Jest możliwe, iż rzeczywistą przyczyną odwołania były błędy dowódcze Berlinga w czasie ofensywy pod Dęblinem i Puławami oraz walka członków Biura Politycznego KC PPR i PKWN o wpływy u Stalina. Decyzja Stalina w praktyce zakończyła polityczną karierę Berlinga w ramach najwyższych struktur państwowych tworzonych przez ZSRR w Polsce, choć w następnych latach nadal zajmował wysokie stanowiska w wojsku i w państwie komunistycznym.

Pozbawionego dowództwa armii Berlinga KRN (na wniosek Bolesława Bieruta) wyznaczyła 25 listopada 1944 szefem Polskiej Misji Wojskowej w Moskwie. Berling odmówił przyjęcia stanowiska, a widząc represje wobec byłych partyzantów związanych z rządem londyńskim skierował do Stalina list, w którym zaatakował swoich politycznych oponentów w kraju. W odpowiedzi został wezwany do ZSRR i zmuszony do podjęcia studiów na Wyższej Wojskowej Akademii Sił Zbrojnych im. Klimenta Woroszyłowa w Moskwie. Rząd w Warszawie wraz z dowództwem Wojska Polskiego wyraziły zgodę na jego powrót do kraju dopiero po wyborach do Sejmu Ustawodawczego (sfałszowanych przez komunistów) oraz po podpisaniu zobowiązania o niezabieraniu głosu w sprawach politycznych.

10 lutego 1947 wrócił do Polski i organizował Akademię Sztabu Generalnego. 12 kwietnia 1947 został powołany na stanowisko komendanta tej uczelni wojskowej, jednak 8 października 1947 został odwołany z zajmowanej funkcji. Ponownie kierował ASG w latach 1948–1953, w tym okresie w ramach czystki wśród kadr naukowych uczelni aresztowano przedwojennych oficerów Wojska Polskiego (m.in. gen. Heliodora Cepę, płk. Jana Rzepeckiego, płk. Franciszka Skibińskiego i innych).

Na wojskowej emeryturze

W 1953 – głównie z uwagi na stan zdrowia – przeszedł na wojskową emeryturę. W latach 1953–1956 był podsekretarzem stanu w Ministerstwie Państwowych Gospodarstw Rolnych, w latach 1956 –1957 podsekretarzem stanu w Ministerstwie Rolnictwa, a od 1957 do 1970 piastował stanowisko wiceministra leśnictwa – Inspektora Generalnego Łowiectwa. Od 1956 zajmował także stanowisko prezesa Polskiego Związku Łowieckiego. W 1963 wstąpił do PZPR. Zasiadał także we władzach ZBoWiD.

Życie prywatne

W 1920 ożenił się z Kazimierą z d. Chodnikiewicz, z którą miał 4 dzieci. W 1934 poślubił Rumunkę Jolandę Magyarosi, z którą miał córkę. Trzecią żoną była Maria Mika, sekretarka Wydziału Wojskowego Zarządu Głównego ZPP, z którą miał syna.

Dziedzictwo

Na cześć Berlinga nazwane zostało w Polsce Ludowej wiele ulic, mostów, szkół i innych obiektów publicznych, między innymi Most Łazienkowski w Warszawie. Na jego cześć nazywano również ulice w latach po transformacji ustrojowej. Instytut Pamięci Narodowej oficjalnie sprzeciwia się nadawaniu ulicom imienia Berlinga i dąży do zmian nazw. Wiele polskich szkół podstawowych nosi nadal jego imię.

Awanse

• chorąży – 20 sierpnia 1915
• podporucznik – 1 listopada 1916
• porucznik – 1918
• kapitan – 1920
• major – 31 marca 1924 ze starszeństwem z 1 lipca 1923 i 83. lokatą w korpusie oficerów piechoty
• podpułkownik – ze starszeństwem z 1 stycznia 1931
• pułkownik – 1 maja 1943
• generał brygady – 10 sierpnia 1943
• generał dywizji – 22 lipca 1944
• generał broni – 1963

Ordery i odznaczenia

• Krzyż Srebrny Orderu Wojennego Virtuti Militari
• Krzyż Wielki Orderu Odrodzenia Polski
• Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski
• Order Budowniczych Polski Ludowej
• Order Krzyża Grunwaldu I klasy
• Order Sztandaru Pracy I klasy
• Krzyż Niepodległości
• Krzyż Walecznych – dwukrotnie
• Złoty Krzyż Zasługi
• Medal Zwycięstwa i Wolności 1945
• Order Lenina – dwukrotnie (ZSRR)
• Order Przyjaźni Narodów (ZSRR)
• Medal za Zwycięstwo nad Niemcami w Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej 1941-1945 (ZSRR)
• Medal 20-lecia Zwycięstwa w Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej 1941-1945 (ZSRR)
• Odznaka "25-lecia Zwycięstwa w Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej 1941-1945" (ZSRR)
• Medal 30-lecia Zwycięstwa w Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej 1941-1945 (ZSRR)