Adam Jerzy Czartoryski książę herbu własnego, pseud.: Toulouzan, (ur. 14 stycznia 1770 w Warszawie, zm. 15 lipca 1861 w Montfermeil) – polski mąż stanu, minister spraw zagranicznych Imperium Rosyjskiego w latach (1804-1806), wiceprezes Rządu Tymczasowego Królestwa Polskiego w 1815 roku, senator-wojewoda Królestwa Polskiego (1815), prezes Rządu Narodowego Królestwa Polskiego (1831), prezes Senatu, pisarz, poeta, mecenas sztuki i kultury, odznaczony Orderem Orła Białego (w 1815), wielki skarbnik Katolickiego Wielkiego Przeoratu w Rosji kawalerów maltańskich w 1798 roku.

Urodzony w związku małżeńskim księcia gen. Adama Kazimierza Czartoryskiego, generała ziem podolskich (1734-1823) i Izabeli z domu Flemming, chociaż jego prawdziwym ojcem był Nikołaj Repnin, poseł rosyjski w Warszawie i kochanek Izabeli Czartoryskiej. Brat Marii Wirtemberskiej. Mąż ks. Anny Zofii Sapiehy (1799-1864) h. Lis – córki Aleksandra Antoniego Sapiehy, adiutanta cesarza Napoleona I, ojciec Władysława – fundatora Muzeum Czartoryskich w Krakowie i księcia Witolda Czartoryskiego (1822-1865) oraz Izabeli Elżbiety Czartoryskiej – żony Jana Kantego Działyńskiego.

Dzieciństwo i młodość

Otrzymał staranne wykształcenie domowe (jego nauczycielem był Gotfryd Ernest Groddeck), które dopełnił podróżami zagranicznymi. W roku 1786 wyruszył w 2-letnią podróż do Niemiec, gdzie poznał Johanna Wolfganga Goethego, Christopha Martina Wielanda i Johanna Gottfrieda Herdera. W Paryżu (1788) przedstawiony został królowej Francji Marii Antoninie. Tam nawiązał współpracę ze Scypionem Piattolim. W roku 1788 powrócił do kraju, gdzie został marszałkiem sejmiku w Kamieńcu Podolskim, jednak już kilka miesięcy później (1789) wyjechał do Anglii i Szkocji, gdzie podjął studia w Edynburgu. Do Polski powrócił w 1791. Członek Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Rządowej.

Wojna polsko-rosyjska 1792

Jako ochotnik wstąpił w roku 1792 do armii litewskiej i brał udział w wojnie polsko-rosyjskiej. Był dowódcą szwadronu (w stopniu podpułkownika) w 4. Pułku Koronnym Przedniej Straży oraz rotmistrzem chorągwi 7. Brygada Kawalerii Narodowej. Zdobył Krzyż Kawalerski Orderu Virtuti Militari za udział w bitwie pod Grannem. Wraz z resztą armii litewskiej oskarżał władze i króla Stanisława Augusta Poniatowskiego o zdradę. Wkrótce potem, 16 sierpnia roku 1792 odszedł ze służby wojskowej, wyjeżdżając do Wiednia i Londynu.

Powstanie kościuszkowskie

W czasie powstania 1794 przebywał za granicą w Brukseli i w Wiedniu. Po zniszczeniu Puław przez wojska rosyjskie, rodzice za radą generał-gubernatora-litewskiego Nikołaja Repnina wysłali swoich synów do Sankt Petersburga. Wraz z bratem Konstantynem został tam wysłany przez ojca, a celem ich bytności było ratowanie dóbr zasekwestrowanych przez Rosjan.

Pobyt w Rosji

W Rosji został kamerjunkrem Pułku Gwardii Konnej. Awansowany później do stopnia brygadiera był adiutantem wielkiego księcia Aleksandra I. Nawiązał romans z żoną Aleksandra wielką księżną Elżbietą Aleksiejewną. Po narodzinach ich córki, książę Adam został mianowany posłem rosyjskim w Królestwie Sardynii. W 1801 powrócił do Rosji. W 1802 przeprowadzono reformę władz imperium według zaleceń księcia Adama. Utworzono 8 ministerstw i komitet ministrów pod przewodnictwem cesarza. Czartoryski został zastępcą Aleksandra Woroncowa, mianowany członkiem rady do spraw szkolnych W Ministerstwie Oświaty i członkiem komitetu urządzania Żydów. Po utworzeniu okręgu naukowego wileńskiego, w 1803 objął jako kurator władzę szkolną w 8 guberniach zachodnich Rosji. Na tym stanowisku był m.in. zwierzchnikiem odnowionego Uniwersytetu Wileńskiego.

Został przyjacielem i doradcą cesarza Aleksandra I. Mianowany przez niego w 1803 kuratorem wileńskiego okręgu naukowego przyczynił się do rozwoju oświaty na wschodnich ziemiach zabranych dawnej Rzeczypospolitej, rozbudował sieć szkół parafialnych z językiem polskim. Położył duże zasługi w rozkwicie Uniwersytetu Wileńskiego. W 1824 po procesie filomatów i filaretów podał się do dymisji.

W latach 1804-1806 pełnił funkcję ministra spraw zagranicznych w rządzie Rosji. Był zwolennikiem rozwoju zjednoczonej Polski pod berłem rosyjskim (tzw. plan puławski). Był członkiem rosyjskiego Senatu i Rady Państwa. Orientacji prorosyjskiej pozostał wierny także w okresie Księstwa Warszawskiego. Po ataku francuskim na Rosję w 1812 wziął dymisję ze stanowisk państwowych i wyjechał za granicę. Jego osoba była brana pod uwagę w trakcie rozpatrywania kwestii polskiej. Proponowano uczynienie księcia Adama wicekrólem odbudowanego państwa polskiego. Po klęsce Napoleona w Rosji, ministrowie Księstwa Warszawskiego zwrócili się do Czartoryskiego z propozycją przyłączenia księstwa do Rosji, z zachowaniem Konstytucji 3 maja lub odmienionej konstytucji księstwa. W 1814 w Chaumont Czartoryski przedstawił Aleksandrowi program połączenia 8 guberni litewsko-ruskich z Księstwem Warszawskim.

Królestwo Kongresowe

W czasie kongresu wiedeńskiego jako doradca Aleksandra I współdziałał w utworzeniu konstytucyjnego Królestwa Polskiego. 23 listopada 1814 został przyjęty do loży masońskiej Świątynia Izis. Od lipca 1814 stał na czele Komitetu Cywilnego Reformy i uczestniczył w przygotowaniu ustawy konstytucyjnej. 15 czerwca 1815 został wiceprezesem Rządu Tymczasowego. 1 grudnia 1815 mianowany senatorem-wojewodą Królestwa Kongresowego. Następnie za sprawą wielkiego księcia Konstantego i carskiego komisarza Nikołaja Nowosilcowa został odsunięty od funkcji politycznych w rządzie i skupił się na sprawach oświatowych. Po śmierci Aleksandra I przeszedł do opozycji konserwatywnej.

25 września 1817 ożenił się z księżniczką Anną Zofią z domu Sapiehą.

Sąd sejmowy 1827-1828 idąc za jego wskazówkami uniewinnił oskarżonych o zdradę stanu.

Powstanie listopadowe

Po wybuchu powstania listopadowego w nocy z 29 na 30 listopada książę Czartoryski wszedł w skład Rady Administracyjnej a 3 grudnia został prezesem Rządu Tymczasowego, a następnie Rządu Narodowego do 15 sierpnia 1831. W początkowym okresie liczył na ugodę z carem Mikołajem I, później zaś na interwencję dyplomatyczną państw zachodnich. Po upadku powstania udał się na emigrację. Za udział w powstaniu cesarz Mikołaj I Romanow skazał go na karę śmierci przez ścięcie toporem.

Emigracja

25 lutego 1832 w czasie swojego pobytu w Wielkiej Brytanii powołał Literary Association of the Friends of Poland, stowarzyszenie mobilizujące brytyjską opinię publiczną wokół sprawy polskiej. W 1833 osiadł w Paryżu, kupując w 1843 Hôtel Lambert. Stanął na czele stronnictwa konserwatywnego Hôtel Lambert. Popierał antyrosyjską politykę państw europejskich, a także ruchy rewolucyjne i narodowe, upatrując w nich możliwość odbudowy Polski.

W 1839 wiązał nadzieje dla sprawy polskiej z wybuchem konfliktu międzynarodowego o Belgię. Umieszczał oficerów i żołnierzy Polaków w armiach hiszpańskiej i portugalskiej, by przygotowywać kadry przyszłego wojska polskiego. Pragnął związać sprawę polską z antyrosyjskim powstaniem górali Szamila. W 1839 upadł projekt ogłoszenia księcia Adama królem Polski na emigracji. W 1840 Czartoryski podjął się przeprowadzenia programu odnowienia świata słowiańskiego w oparciu o imperium osmańskie. W 1841 powstała wschodnia agencja główna, kierowana przez Michała Czajkowskiego, a w 1843 agencja zachodnia Ludwika Orpiszewskiego. W czasie Wiosny Ludów przebywał w Berlinie, gdzie całkowicie rozczarował się do koncepcji wspólnego polsko-francusko-pruskiego wystąpienia przeciw Rosji. W okresie wojny krymskiej 1853-1856 patronował polskim formacjom wojskowym w Turcji. Po pokoju paryskim w 1856 wycofał się z czynnego życia politycznego. W 1858 odwiedził Gołuchów. W Wiedniu został przyjęty przez cesarza Franciszka Józefa I. W 1860 powołał Bureau des Affaires Polonaises.

Zmarł w Montfermeil pod Paryżem. Został pochowany na polskim cmentarzu w Montmorency. W sierpniu 1865 trumny ze szczątkami księcia oraz jego żony (zmarłej w 1864) przewieziono do Sieniawy na Podkarpaciu, gdzie zostały złożone w rodowej krypcie.

Mecenat naukowy i twórczość literacka

Był także mecenasem literatury i sztuki. Był jednym ze współtwórców założonego w 1832 Towarzystwa Literackiego a od 1853 jego dożywotnim prezesem. Współtworzył także Stowarzyszenie Pomocy Naukowej oraz Bibliotekę Polską w Paryżu.

Pisał dzieła z zakresu polityki, ale również wiersze i poematy często związane tematycznie z Puławami. Do bardziej znanych należą: Bard Polski (1840), Powązki (1918) oraz pamiętnik: Memoires... (t. 1-2, 1887) tłumaczenie polskie Pamiętniki ks. Adama Jerzego Czartoryskiego... (Kraków, 1904-1905). Znane są także jego rozprawy o Kniaźninie (1853), Niemcewiczu (1860) i Kancie. Przekładał również dzieła Horacego, Sofoklesa i Pindara. Został także wprowadzony na karty literatury polskiej przez Słowackiego w Kordianie oraz Wyspiańskiego w Lelewelu.

Działalność masońska

W XVIII wieku był członkiem loży Świątynia Izis, był sędzią i członkiem honorowym loży wolnomularskiej Bouclier du Nord w 1811 roku, członkiem loży Kazimierz Wielki w 1819/1820 roku, członkiem honorowym loży Ciemności Rozproszone w 1820 roku.

Ważniejsze dzieła

• Bard polski, powst. 1795, wyd. J. U. Niemcewicz (bez podania nazwiska autora) w książce: K. Sienkiewicz Skarbiec historii polskiej, t. 1, Paryż 1840, s. 465-589 i odb.; wyd. następne: Paryż 1860 Biblioteka Polska; fragm. i streszczenie ogł. L. Dębicki: Puławy, t. 4, Lwów 1888; wyd. J. Kallenbach, Brody 1912 Arcydzieła Polskich i Obcych Pisarzy, t. 79
• Na obcej ziemi i spod obcej strzechy, powst. 1795, fragmenty ogł. L. Dębicki: Puławy, t. 4, Lwów 1888
• Do Katarzyny II. Urywek, powst. 1795-1796, wyd. J. Kallenbach: "O Bardzie polskim ks. Adama Czartoryskiego wobec nieznanych jego poezji", Rozprawy AU Wydział Filologiczny, t. 57 (1919); także w odbitkach pt. Bard polski..., Kraków 1918
• Powrót do Puław, powst. około roku 1801, fragmenty wyd. J. Kallenbach: "O Bardzie polskim ks. Adama Czartoryskiego wobec nieznanych jego poezji", Rozprawy AU Wydział Filologiczny, t. 57 (1919)
• Wiersz do matki, powst. 1809-1813, wyd. J. Kallenbach: "O Bardzie polskim ks. Adama Czartoryskiego wobec nieznanych jego poezji", Rozprawy AU Wydział Filologiczny, t. 57 (1919)
• Myśli dążące do zamiaru polepszenia bytu włościan polskich i podania im środków dojścia stopniami do niepodległości bez szkody właścicieli, Warszawa (1814)
• O Koblańskim (nekrolog), powst. około roku 1817, niewydany, streszczenie ogł. L. Dębicki: Puławy, t. 4, Lwów 1888
• Życie Kniaźnina, powst. około roku 1817, wyd. Przegląd Poznański 1853; odb. Poznań 1853, (wyd. anonimowe)
• Do Iksów... (wiersz), powst. prawdopodobnie w latach 1816-1818, wyd. B. Gubrynowicz: "Z dziejów Towarzystwa Iksów w Warszawie", Kurier Warszawski 1914, nr 1, (autorstwo Czartoryskiego domniemane)
• Królowa Jadwiga (monografia historyczna), powst. 1818, niewydana, streszczenie ogł. L. Dębicki: Puławy, t. 4, Lwów 1888
• Prozodia polska, powst. 1820, (wymienia ją J. Kallenbach: "O Bardzie polskim ks. Adama Czartoryskiego wobec nieznanych jego poezji", Rozprawy AU Wydział Filologiczny, t. 57, 1919)
• Essai sur la diplomatie ou manuscrit d'un Philhellène. Publié par M. Toulouzan, powst. około roku 1823, wyd. Paryż 1830, wyd. 2 Paryż 1864; przekł. polski fragm.: Czas 1872, nr 291 i nn.; 1873, nr 26 i nn.
• Wiersz do J. M. Fredry, powst. około roku 1824, fragmenty ogł. L. Dębicki: Puławy, t. 4, Lwów 1888; całość wyd. J. Kallenbach: "O Bardzie polskim ks. Adama Czartoryskiego wobec nieznanych jego poezji", Rozprawy AU Wydział Filologiczny, t. 57 (1919)
• Na bal, powst. 1828-1829, wyd. J. Kallenbach: "O Bardzie polskim ks. Adama Czartoryskiego wobec nieznanych jego poezji", Rozprawy AU Wydział Filologiczny, t. 57 (1919)
• Powązki (poemat niedokończony), powst. 1795-1830, fragmenty ogł. L. Dębicki: Puławy, t. 4, Lwów 1888; całość wyd. J. Kallenbach: "O Bardzie polskim ks. Adama Czartoryskiego wobec nieznanych jego poezji", Rozprawy AU Wydział Filologiczny, t. 57 (1919)
• Wiejskie ogrody, powst. 1795-1830, fragmenty wyd. J. Kallenbach: "O Bardzie polskim ks. Adama Czartoryskiego wobec nieznanych jego poezji", Rozprawy AU Wydział Filologiczny, t. 57 (1919)
• Kiedyś, powst. 1795-1830, wyd. J. Kallenbach: "O Bardzie polskim ks. Adama Czartoryskiego wobec nieznanych jego poezji", Rozprawy AU Wydział Filologiczny, t. 57 (1919)
• Sybilla puławska (poemat niedokończony), powst. 1795-1830, fragmenty ogł. L. Dębicki: Puławy, t. 4, Lwów 1888
• Pochwała Jana Pawła Woronicza, czytana na posiedzeniu Tow. Przyj. Nauk dnia 30 kwietnia 1830 roku, Puławy (1830), wyd. 2 Puławy 1830, (w dodatku: poezje Woronicza), rękopis: Ossolineum, sygn. 1898/II
• Dernier mot sur le statut organique imposé à la Pologne le 26 fèvr. 1832, Paryż 1833
• Mowy... od roku 1838-1847, wyd. ze wstępem T. A. Olizarowski, Paryż 1847:
  • przekł. francuski: pojedyńczych mów (II połowa XX wieku)
  • przekł. niemiecki: K. Biedermann Fürst A. G. Czartoryski und seine Stellung zur Sache Polens, t. 2, Lipsk 1848
• Lettre... aux Polonais. (Paris, 26 août 1854), Paryż (1854)
• Lettre... à Lord Dudley-Stuart, membre du Parlament à l'ocassion du dînner donné à Londres par le Société des Amis de la Pologne. (Paris, 24 mars 1854), brak miejsca i roku wydania
• O pańszczyźnie, Paryż 1858
• Letter of the A. Prince... (Paris, 30 septembre 1859), brak miejsca i roku wydania, (broszurowane razem z: Lettre... à Lord Dudley-Stuart, membre du Parlament à l'ocassion du dînner donné à Londres par le Société des Amis de la Pologne)
• Wezwanie do składki na medal dla lorda D. C. Stuarta, Paryż 1859
• Odezwa do kochanych rodaków. Sierpień, Paryż 1859
• Żywot Juliana Ursyna Niemcewicza, Paryż 1860, rękopisy (kopie z odręcznymi poprawkami autora) w Bibliotece Czartoryskich: Archiwum Domowe, sygn.: Ew. XVII 703-706, Ew XV/1850, (tu na s. 299-453 listy od Niemcewicza)
• Testament polityczny... pisany w Montfermeil, dnia 14 lipca 1861, Paryż (1861), inne wyd. Paryż 1861
• Mémoires du prince Adam Czartoryski et sa correspondence avec l' empereur Alexandre Ier. Préface de Mr Charles de Mazade, t. 1-2, Paryż 1887
  • przekł. polski: K. Scipio Pamiętniki ks. Adama Jerzego Czartoryskiego i korespondencja jego z cesarzem Aleksandrem I, słowo wstępne L. Gadona, przedmowa K. de Mazade, t. 1-2, Kraków 1904-1905.
  • przekł. angielski: A. Giełgud: Memoirs of Prince Adam Czartoryski and His Correspondence with Alexander I, Londyn 1888
  • przekł. rosyjski: t. 1, pt. Russkij dwor w konce XVIII i naczale XIX stoletija. Iz zapisok kn. Adama Czartoryskiego. 1795-1805, Petersburg 1908 – A. Dmitrijew, t. 1-2, Moskwa 1912-1913
• O pocieszeniu, t. 1-2, niewydane, dzieło filozoficzne pisane w ciągu całego życia, przedmowa napisana w roku 1853, streszczenie podał L. Dębicki: Puławy, t. 4, Lwów 1888
• Pan Sędzia Deluta. Sceny z pierwszych lat panowania Stanisława Augusta, niewydane, streszczenie podał L. Dębicki: Puławy, t. 4, Lwów 1888
• Kant (rozprawa), niewydana, streszczenie podał L. Dębicki: Puławy, t. 4, Lwów 1888
• O czasach dawnego rycerstwa w porównaniu do wieku teraźniejszego, nieukończone, niewydane, streszczenie podał L. Dębicki: Puławy, t. 4, Lwów 1888
• Wstęp do historii, nieukończony, niewydany, streszczenie podał L. Dębicki: Puławy, t. 4, Lwów 1888
• Wstęp do historii Litwy, niewydany, streszczenie podał L. Dębicki: Puławy, t. 4, Lwów 1888.

Spis wierszy Adama Jerzego Czartoryskiego z d. 3 grudnia 1861, sporządzony w Paryżu, podaje tytuły następujących utworów poetyckich wcześniej nie opublikowanych: Bekiesz, ballada heroiczna; Helena; O Temirze; Do księdza Józefa Koblańskiego; Na śmierć Tukresa; Do Ojczyzny 1796 r.; Ułomek o życiu ludzkim; Strofy na śmierć Tadeusza Kościuszki; Portret; Do Ojca; Urywek; O wychowankach księżny Generałowej Czartoryskiej; Do miłości; Nowy Rok, na imieniny ks. Generała Z. P.; O Foubrunie; Do Hanny; Phoebus i Dafne; Strofy na śmierć Leosia mego. 1828; Do sióstr moich; Znikły me szczęsne godziny – wymienione wiersze (kopie i autografy), z wyjątkiem ostatniego, znajdowały się w Bibliotece Czartoryskich (Archiwum Domowe). Tamże wiersz o inc.: Nikłych aż dotąd ogniów łoną obłąkany... (z poprawkami F. D. Kniaźnina). Ponadto pisał mowy i pisma okolicznościowe, zobacz: Estreicher III (1962), s. 357-363. Rękopisy znajdują się m.in. w Bibliotece Czartoryskich, Archiwum Główne Akt Dawnych (Archiwum Wilanowskie, sygn. 136), Archiwum Kuratorii Wileńskiej.

Przekłady

• Pindar: Ody (wybrane), niewydane, autograf nieznany, wiadomość podał J. Kallenbach: "O Bardzie polskim ks. Adama Czartoryskiego wobec nieznanych jego poezji", Rozprawy AU Wydział Filologiczny, t. 57 (1919)
• Horacy: Ody (wybrane), niewydane, autograf nieznany, wiadomość podał J. Kallenbach: "O Bardzie polskim ks. Adama Czartoryskiego wobec nieznanych jego poezji", Rozprawy AU Wydział Filologiczny, t. 57 (1919)
• Sofokles: Antygona, niewydane, autograf nieznany, wiadomość podał J. Kallenbach: "O Bardzie polskim ks. Adama Czartoryskiego wobec nieznanych jego poezji", Rozprawy AU Wydział Filologiczny, t. 57 (1919)
• Do Wenery (z greckiego), niewydane, autograf nieznany, wiadomość podał J. Kallenbach: "O Bardzie polskim ks. Adama Czartoryskiego wobec nieznanych jego poezji", Rozprawy AU Wydział Filologiczny, t. 57 (1919)
• J. Macpherson: Pieśń Osjana (fragm. "Śmierć Oskara"), rękopis: Biblioteka Czartoryskich (Archiwum Domowe)
• J. Addison: Cato (fragm. monologu Katona z 5 aktu), rękopis: Biblioteka Czartoryskich (Archiwum Domowe).