Denis Diderot (ur. 5 października 1713 w Langres we Francji, zm. 31 lipca 1784 w Paryżu) – francuski pisarz, krytyk literatury i sztuki, filozof i encyklopedysta okresu Oświecenia.

Najbardziej znanym dziełem Diderota jest Kubuś Fatalista i jego pan (Jacques le Fataliste et son maître, wyd. 1796), a najbardziej znaną powieścią Zakonnica (La Religieuse, wyd. 1796).

Jest on twórcą nowatorskiej teorii dramatu mieszczańskiego, umieszczającej utwory dramatyczne między komedią i tragedią, co miało być bliższe rzeczywistości. Teorię opisał w dziełach: Rozmowy o synu naturalnym (Entretiens sur "Le fils naturel", 1757) i O poezji dramatycznej (De la poésie dramatique, 1759).

Denis Diderot stał się inicjatorem, naczelnym redaktorem i jednym z głównych twórców Encyklopedii (1751–1772), która zebrała dorobek myśli społecznej, filozoficznej i moralnej europejskiego oświecenia. Sam napisał szereg artykułów z dziedziny filozofii, sztuki i rzemiosła. To monumentalne dzieło współtworzył z nim matematyk Jean d'Alembert.

Prace nad Encyklopedią rozpoczął w roku 1745 i prowadził je przez 27 lat. Nie było to łatwe, gdyż kilkakrotnie był aresztowany i osadzony w więzieniu z powodów religijnych.

Poglądy Diderota, myśliciela i filozofa, ewoluowały od teizmu, poprzez deizm do otwartego, materialistycznego ateizmu, połączonego z sensualizmem i determinizmem witalistycznym. Swoje poglądy religijne wyłożył w Liście o ślepcach (Lettre sur les aveugles à l'usage de ceux qui voient, 1749).

Postulował pierwszeństwo nauk eksperymentalnych przed spekulatywnymi, akcentował też względność ludzkiego poznania i sprzeczność różnych dziedzin wiedzy.

Zajmował się też krytyką malarstwa, a swoje poglądy przedstawił w esejach Salons (1759–1781).

Politycznie był początkowo zwolennikiem absolutyzmu oświeconego, jego poglądy ewoluowały jednak w kierunku demokratyzmu, był przeciwnikiem kolonializmu i despotyzmu.

Dzieła

• Essai sur le mérite et la vertu, napisane przez Shaftesbury'ego tłumaczenie Diderota na j'.francuski (1745)
• Pensées philosophiques (Myśli filozoficzne), esej (1746)
• La promenade du sceptique (1747)
• Les bijoux indiscrets, powieść(1748)
• Lettre sur les aveugles à l'usage de ceux qui voient (List o ślepcach na użytek tych co widzą) (1749)
• Encyclopédie (1750-1765)
• Lettre sur les sourds et muets (1751)
• Pensées sur l'interprétation de la nature, esej (1751)
• Le fils naturel (1757)
• Entretiens sur le Fils naturel (1757)
• Discours sur la poesie dramatique (1758)
• Salons, critique d'art (1759-1781)
• Zakonnica, powieść (1760)
• Kuzynek mistrza Rameau, dialog filozoficzny (1761?)
• Lettre sur le commerce de la librairie (1763)
• Mystification ou l’histoire des portraits (1768)
• Entretien entre D'Alembert et Diderot (1769)
• Sen D'Alemberta, dialog (1769)
• Suite de l'entretien entre D'Alembert et Diderot (1769)
• Paradoxe sur le comédien (Paradoks o aktorze) (1773-1778, wydany pośmiertnie w 1830)
• Apologie de l'abbé Galiani (1770)
• Principes philosophiques sur la matière et le mouvement, essai (1770)
• Entretien d'un père avec ses enfants (1771)
• Kubuś Fatalista i jego pan (Jacques le fataliste et son maître), powieść (1765-1780)
• Supplément au voyage de Bougainville (1772)
• Histoire philosophique et politique des deux Indes, in collaboration with Raynal (1772-1781)
• Voyage en Hollande (1773)
• Éléments de physiologie (1773-1774)
• Réfutation d'Helvétius (1774)
• Observations sur le Nakaz (1774)
• Essai sur les règnes de Claude et de Néron (1778)
• Lettre apologétique de l'abbé Raynal à Monsieur Grimm (1781)
• Aux insurgents d'Amérique (1782)
• Salons

***