Dmitrij Dmitrijewicz Szostakowicz, ros. Дмитрий Дмитриевич Шостакович  (ur. 12 września/25 września 1906 w Sankt Petersburgu, zm. 9 sierpnia 1975 w Moskwie) – rosyjski kompozytor, pianista i pedagog; często uważany za najwybitniejszego symfonika XX wieku.

Życiorys

Urodził się w Sankt Petersburgu w rodzinie rosyjskiej. Podobnie jak Strawiński miał polskie korzenie. Jego dziadek od strony ojca, Bolesław Szostakowicz, był rodem z Wilna. Uczestniczył on w Powstaniu Styczniowym, a w roku 1866 został zesłany na Syberię w okolice Tomska w wyniku represji, które miały miejsce po próbie dokonania zamachu na cara Aleksandra II przez Dymitra Karakozowa. Kiedy okres jego kary się skończył, Szostakowicz postanowił pozostać na Syberii.

W Petersburgu (ówczesnym Piotrogradzie) Dymitr Szostakowicz ukończył konserwatorium w 1923 na wydziałach fortepianu i kompozycji. W 1926 rozgłos zdobyła jego pierwsza symfonia. W 1927 otrzymał dyplom honorowy na I Międzynarodowym Konkursie Pianistycznym im. Fryderyka Chopina w Warszawie. Jest twórcą sześciu koncertów, piętnastu kwartetów smyczkowych i piętnastu symfonii.

Jest jednym z kompozytorów z pokolenia muzyków, których działalność przypadła w czasach porewolucyjnych. Bardzo wcześnie rozpoczął komponowanie; studiował w konserwatorium petersburskim (fortepian – L. Nikołajew, kompozycja – M. Steinberg). Dyplom z fortepianu uzyskał w 1923, dwa lata później – dyplom z kompozycji. Niemal równocześnie z ukończeniem studiów miał miejsce debiut kompozytorski Szostakowicza: wykonanie (1926) I Symfonii, pisanej jeszcze w konserwatorium. I Symfonia ukazuje już cechy długo później właściwe twórczości Szostakowicza: zamiłowanie do kontrastów wyrazowych (bezpośrednie następstwo groteskowo-ironicznych fragmentów z prawdziwie lirycznymi) i drapieżną dramatyczność. Wpływy muzyki Schönberga, Křenka i Hindemitha można odnaleźć w operze Nos (1928) do libretta opartego na opowiadaniu Nikołaja Gogola. Bogata polirytmia, wykroczenie poza ramy tonalności, nowatorstwo instrumentalne, zastosowane śpiewu mówionego – oto podstawowe, wyróżniające dzieło cechy.

Po III Symfonii „Pierwszomajowej” (1929), radzieckim odpowiedniku (z uwagi na treść ideowo-programową) IX Symfonii Beethovena, i balecie Złoty wiek (1930) Szostakowicz skomponował drugą z kolei operę: Lady Makbet mceńskiego powiatu (1932); jej główne właściwości to rozwiązania teatralne, przerzucenie akcji muzycznej na plan symfoniczny, szokujące pomysły scenograficzno-instrumentacyjne. Radykalizm języka muzycznego Szostakowicza okazał się jednak nie do przyjęcia dla ówczesnej stalinowskiej ideologii polityczno-kulturalnej. Po paru niefortunnych próbach znalezienia właściwego rozwiązania sytuacji kompozytor zdecydował się zrezygnować z dotychczasowego stylu i techniki kompozytorskiej, z poszukiwania nowych środków, uprościł język na rzecz maksymalnej komunikatywności wyrazu i nieskomplikowanej formy.

W okresie wojny napisał VII Symfonię „Leningradzką” o ilustracyjnym charakterze. Ten utwór i towarzysząca mu legenda przyniosły kompozytorowi popularność, także za granicą, zwłaszcza w USA. Gdy zakończenie wojny Szostakowicz powitał pogodną, Haydnowską IX Symfonią, spotkał się znowu z gwałtownym atakiem krytyków, którzy oczekiwali od niego monumentalnego, patetycznego utworu ku czci zwycięstwa nad Niemcami.

Ciągłe konflikty ze stalinowską cenzurą doprowadziły do utracenia przez kompozytora wszelkich przywilejów w 1948. Ograniczenia w muzyce Szostakowicza i w jego stylu życiowym zostały nieco złagodzone w 1949, po napisaniu kantaty „Pieśni lasu”, gdzie Stalin był sławiony jako „wielki ogrodnik”. W tym samym roku Szostakowicz odzyskał paszport i reprezentował ZSRR na międzynarodowym kongresie muzycznym w USA. W 1960 wstąpił do KPZR.

Trzon twórczości Szostakowicza tworzą symfonie, piętnaście dzieł powstałych w ciągu 46 lat, którym twórca zawdzięcza miano jednego z najwybitniejszych symfoników XX w. Formalnie Szostakowicz jest kontynuatorem tradycji beethovenowskiej: stosuje klasyczny wieloczęściowy model symfoniczny, zachowuje klasyczne uformowanie wewnętrzne poszczególnych części. Monumentalizm, patos, zawsze silny pierwiastek dramatyczny, bogata inwencja melodyczna, krańcowe natężenie ekspresji, dynamizm i witalność – oto cechy muzyki wielkiego rosyjskiego symfonika.

Został pochowany na Cmentarzu Nowodziewiczym w Moskwie.

Dzieła (wybór)

Utwory orkiestrowe Symfonie

15 symfonii stanowi najważniejszą część całego muzycznego dorobku Szostakowicza. Pierwsza, napisana u progu kariery i stanowiąca pracę dyplomową kompozytora, przyniosła mu uznanie i popularność; piętnasta, ukończona na krótko przed śmiercią, stanowi podsumowanie 50 lat pracy twórczej. Każde z wymienionych poniżej piętnastu dzieł zaznaczyło pewien etap w życiu kompozytora i w historii jego narodu:

• I Symfonia f-moll, op. 10 (1923–1925)
• II Symfonia H-dur „Październikowi”, op. 14 (1927)
• III Symfonia Es-dur „Pierwszomajowa”, op. 20 (1929–1930)
• IV Symfonia c-moll, op. 43 (1935–1936)
• V Symfonia d-moll, op. 47 (1937)
• VI Symfonia h-moll, op. 54 (1939)
• VII Symfonia C-dur „Leningradzka”, op. 60 (1941)
• VIII Symfonia c-moll, op. 65 (1943)
• IX Symfonia Es-dur, op. 70 (1945)
• X Symfonia e-moll, op. 93 (1953)
• XI Symfonia g-moll „Rok 1905”, op. 103 (1956–1957)
• XII Symfonia d-moll „Rok 1917”, op. 112 (1959–1961)
• XIII Symfonia b-moll „Babi Jar”, op. 113 (1962)
• XIV Symfonia, op. 135 na sopran, bas i orkiestrę smyczkową (1969)
• XV Symfonia A-dur, op. 141 (1971)

Utwory na instrument solowy z orkiestrą

• Koncert na fortepian, trąbkę i orkiestrę c-moll, znany również jako I Koncert fortepianowy, op. 35 (1933)
• I Koncert skrzypcowy a-moll, Op. 99 (1947–1948)
• II Koncert fortepianowy F-dur, op. 102 (1957)
• I Koncert wiolonczelowy Es-dur, op. 107 (1959)
• II Koncert wiolonczelowy g-moll, op. 126 (1966)
• II Koncert skrzypcowy cis-moll, op. 129 (1967)

Suity

• Suita z opery „Nos”, op. 15a (1927-1928)
• Suita z baletu „Złoty wiek”, op. 22a (1929-1932)
• Suita z baletu „Bolec”, op. 27a (1931)
• Suita z muzyki do filmu „Złote góry”, op. 30a (1931)
• Suita z muzyki do przedstawienia „Hamleta”, op. 32a (1932)
• I Suita na orkiestrę jazzową, op. 38 (1934)
• II Suita na orkiestrę jazzową, bez op. (1938)
• Suita z baletu „Jasny strumień”, op. 39a (1945)

Utwory fortepianowe

• 3 tańce fantastyczne
• I Sonata fortepianowa, op. 12 (1926)
• 24 preludia, op. 34 (1932–1933)
• II Sonata fortepianowa h-moll, op. 61 (1943) dedykowana pamięci Leonida Władimirowicza Nikołajewa
• 24 preludia i fugi, op. 87 (1950–1951)
• Concertino a-moll na 2 fortepiany, op. 94 (1953)

Utwory kameralne

• Dwa utwory na oktet smyczkowy: Preludium d-moll i Scherzo g-moll, op. 11 (1924–1925)
• Sonata na wiolonczelę i fortepian d-moll, op. 40 (1934), ded. Mścisławowi Rostropowiczowi
• I Kwartet smyczkowy C-dur, op. 49 (1938)
• Kwintet fortepianowy g-moll, op. 57 (1940)
• II Trio na skrzypce, wiolonczelę i fortepian, e-moll, op. 67 (1944), ded. Iwanowi Sollertyńskiemu
• III Kwartet smyczkowyF-dur, op. 73 (1946)
• IV Kwartet smyczkowy D-dur, op. 83 (1949)
• V Kwartet smyczkowy B-dur, op. 92 (1952)
• VI Kwartet smyczkowy G-dur, op. 101 (1956)
• VII Kwartet smyczkowy fis-moll, op. 108 (1960)
• VIII Kwartet smyczkowy c-moll, op. 110 (1960)
• IX Kwartet smyczkowy Es-dur, op. 117 (1964)
• X Kwartet smyczkowy As-dur, op. 118 (1964)
• XI Kwartet smyczkowy f-moll, op. 122 (1966)
• XII Kwartet smyczkowy Des-dur, op. 133 (1968)
• Sonata na skrzypce i fortepian G-dur, op. 134 (1968)
• XIII Kwartet smyczkowy b-moll, op. 138 (1970)
• XIV Kwartet smyczkowy Fis-dur, op. 142 (1973)
• XV Kwartet smyczkowy es-moll, op. 144 (1974)
• Sonata na altówkę i fortepian C-dur, op. 147 (1975)

Utwory wokalne

• Dwie bajki Kryłowa na mezzosopran, chór i orkiestrę op. 4 (1922)
• Sześć romansów do wierszy poetów japońskich na tenor z orkiestrą, op. 21 (1928―1932)
• Cztery romanse do wierszy A. Puszkina na bas z akompaniamentem fortepianu, op. 46 (1936―1937)
• Sześć romansów do wierszy poetów brytyjskich w tłumaczeniu B. Pasternaka i S. Marszaka na bas z fortepianem, op. 62 (1942), później zinstrumentalizowane i wydane jako op. 62a (1943), inny wariant jako op. 140 (1971)
• „Pieśń patriotyczna” do słów E. Dołmatowskiego (1943)
• „Pieśń o Armii Czerwonej” do słów M. Gołodnego (1943) wraz z A. Chaczaturianem
• „Z żydowskiej poezji ludowej” na sopran, alt, tenor z fortepianem, op. 79 (1948), później zinstrumentalizowane jako op. 79a
• Dwa romanse do wierszy M. Lermontowa na głos z fortepianem, op. 84 (1950)
• Cztery pieśni do słów E. Dołmatowskiego na głos z fortepianem, op. 86 (1950―1951)
• Cztery monologi do wierszy A. Puszkina na bas z fortepianem, op. 91 (1952)
• „Pieśni greckie” (tłum. S. Bołotina i T. Sikorskiej) na głos z fortepianem (1952–1953)
• „Pieśni naszych dni” do słów E. Dołmatowskiego na bas z fortepianem, op. 98 (1954)
• „Były pocałunki” do słów E. Dołmatowskiego na głos z fortepianem (1954)
• „Pieśni hiszpańskie” (tłum. S. Bołotina i T. Sikorskiej) na mezzosopran z fortepianem, op. 100 (1956)
• „Satyry”, pięć romansów do słów Saszy Czornego na sopran z fortepianem, op. 109 (1960)
• Pięć romansów do tekstów z tygodnika „Krokodił” na bas z fortepianem, op. 121 (1965)
• „Przedmowa do pełnego wydania moich dzieł i krótkie rozważanie z powodu tej przedmowy” na bas z fortepianem, op. 123 (1966)
• Siedem wierszy A. Błoka na sopran i trio fortepianowe, op. 127 (1967)
• „Wiosna, wiosna” do wierszy A. Puszkina na bas z fortepianem, op. 128 (1967)
• Sześć romansów na bas z orkiestrą kameralną, op. 104 (po op. 62, 1971)
• Sześć wierszy M. Cwietajewej na kontralt z fortepianem, op. 143 (1973), zinstrumentowane jako op. 143a
• Suita do słów Michelangelo Buonarroti w tłumaczeniu A. Efrosa na bas z fortepianem, op. 145 (1974), zinstrumentowane jako op. 145a
• Cztery wiersze kapitana Lebiadkina (z powieści F. Dostojewskiego „Biesy”) na bas z fortepianem, op. 146 (1974)

Utwory sceniczne Opery i operetki

• Nos, op. 15 (1927–1928) – na podstawie opowiadania Nikołaja Gogola
• Lady Makbet mceńskiego powiatu, op. 29 (1932); znana również pod tytułem nadanym jej w drugiej wersji „Katarzyna Izmajłowa”, op. 114 (1956–1963)
• Gracze, op. 63 (1941–1942) – na podstawie opowiadania Nikołaja Gogola, opera niedokończona; dokończenie Krzysztof Meyer (1981)
• Moskwa-Czeriomuszki, op. 105 (1958) – operetka w trzech aktach

Balety

• Złoty wiek, op.22 – balet w 3 aktach, libretto A.Iwanowski, 1929, prapremiera Leningrad 26 października 1930
• Bolec, op.27 – balet w 3 aktach, libretto W.Smirnow, 1931, prapremiera Leningrad 8 kwietnia 1931
• Jasny strumień, op. 39 – balet komiczny w 3 aktach z prologiem do libretta F. Łopuchowa i A. Piotrowskiego (1934–1935), prapremiera w Małym Teatrze Operowym w Leningradzie 4 czerwca 1935, baletmistrz F. Łopuchow

Odznaczenia

• Medal „Sierp i Młot” Bohatera Pracy Socjalistycznej (1966)
• Order Lenina – trzykrotnie
• Order Rewolucji Październikowej
• Order Czerwonego Sztandaru Pracy
• Order Przyjaźni Narodów
• Ludowy Artysta ZSRR (1954)
• Nagroda Leninowska (1958)
• Nagroda Stalinowska – pięciokrotnie (1941, 1942, 1946, 1950, 1952)
• Nagroda Państwowa ZSRR (1968)
• Komandor II Klasy Odznaki Honorowej za Zasługi dla Republiki (1967, Austria)

Kontrowersje wokół muzyki i osoby

Zainteresowanie muzyką Szostakowicza przez lata determinowała polityka. W czasie wojny „w atmosferze zaciekawienia sztuką sojusznika... na Zachodzie setki razy wykonano Symfonię Lenigradzką.” Zimna wojna „radykalnie zmieniła ten stan (...) i talent Szostakowicza uznano za zmarnowany przez podporządkowanie się wymogom państwowej ideologii”. Po jego śmierci kontrowersje narosły i „w znacznym stopniu przyczyniło się do tego opublikowanie w 1979 roku w Stanach Zjednoczonych książki Solomona Wołkowa Świadectwo, przedstawionej jako pamiętniki kompozytora. Fakty zrelacjonowane w tym apokryfie po raz pierwszy pokazały warunki, w jakich żyli artyści w komunizmie.” W 1987 roku według Swiadectwa nakręcony został film fabularny pod tytułem Testament w reżyserii Tony Palmera, w głównej roli wystąpił Ben Kingsley. Szostakowicz jest bohaterem sztuki Davida Pownalla Mistrzowska klasa o wprowadzaniu socrealizmu w 1948 do radzieckiej muzyki.