Eliza Orzeszkowa z domu Pawłowska herbu Korwin, primo voto Orzeszkowa, secundo voto Nahorska, ps. E.O., Bąk (z Wa-Lit-No), Li...ka, Gabriela Litwinka (ur. 6 czerwca 1841 w Milkowszczyźnie, zm. 18 maja 1910 w Grodnie) – polska pisarka epoki pozytywizmu.

Dzieciństwo

Urodziła się jako Elżbieta Pawłowska, młodsza córka adwokata Benedykta Pawłowskiego i jego drugiej żony – Franciszki z Kamieńskich. Ojciec, o zainteresowaniach intelektualnych i wysokiej kulturze, zgromadził w domu rodzinnym cenną galerię obrazów oraz bibliotekę liczącą kilka tysięcy tomów. Zmarł jednak, gdy Elżbieta miała 3 lata. Majątek wydzierżawiono, a mieszkańcy przenieśli się do Grodna i zamieszkali w parterowym domu przy ulicy Brygidzkiej (obecnie: Karola Marksa). Odtąd wychowywały ją same kobiety: matka, która zwała ją Lisą (stąd Eliza), babka Kamieńska, nazywająca ją Ziunią, jej starsza o trzy lata siostra Klementyna oraz opiekunka (mamka) Michalina Kobylińska. Dziewczynka szybko zaczęła przejawiać talent literacki, dużo czytała i pisała opowiadania.

W 1852 roku jedenastoletnia Eliza w towarzystwie babki pojechała po nauki do Warszawy. W latach 1852-1857 kształciła się na pensji sakramentek. W 1855 r. poznała pensjonarkę Marię Wasiłowską, późniejszą Marię Konopnicką. Wspólne zainteresowania literackie scementowały ich przyjaźń na całe życie. Obydwie bardzo lubiły czytać i deklamować poezje, w szczególności zakazane utwory Adama Mickiewicza. Talent Elizy i Marii bardzo cenił sobie ich nauczyciel Ignacy Kowalewski.

Małżeństwo z Piotrem Orzeszką

W maju 1857 roku Eliza wróciła do Milkowszczyzny. Chętnie uczestnicząc w sąsiedzkich balach, na jednym z nich poznała Piotra Orzeszkę, starszego od niej o szesnaście lat dalekiego kuzyna jej ojczyma. Jako kawaler stracił on większość swego majątku na rozrywki i małżeństwo z jedyną spadkobierczynią Milkowszczyzny było okazją poprawienia sytuacji finansowej. Kilka dni po balu do domu państwa Widackich przybył swat prosić o rękę młodej panny Elizy. Za namową despotycznej matki oświadczyny zostały przyjęte.

21 stycznia 1858 r, zatem w wieku niespełna 17 lat, Eliza wyszła za mąż za Piotra Orzeszkę, ziemianina z powiatu kobryńskiego i zamieszkała w Ludwinowie, majątku męża. Pierwsze lata małżeństwa Eliza potem określała czasem "beztroskiego karnawałowania", a także swoim "uniwersytetem", gdyż znużona błahością życia towarzyskiego często sięgała do książek z ojcowskiej biblioteki. Powróciły wówczas pensjonarskie marzenia o uszczęśliwianiu wsi. Wraz z młodszym bratem męża, Florentym, założyła w Ludwinowie szkółkę wiejską. Tymczasem narastał konflikt z mężem, nie podzielającym ich fascynacji wsią i wiejskim ludem. W roku 1862 Orzeszkowa przebywała dłuższy czas w Warszawie, gdzie pod wpływem patriotycznych kazań rabina Markusa Jastrowa podjęła hasło asymilacji Żydów. Po powrocie do Ludwinowa przebywała tam przez okres powstania styczniowego, wspierając powstańców w służbach pomocniczych. Najprawdopodobniej od połowy czerwca 1863 r., przez ok. dwa tygodnie w Ludwinowie przebywał Romuald Traugutt, którego później (w lipcu) Orzeszkowa we własnej karecie odwiozła do granic Królestwa. W napisanych wiele lat później nowelach, takich jak Gloria victis (łac."chwała zwyciężonym"), próbowała opisać swój udział w powstaniu w formie zbeletryzowanej.

Najprawdopodobniej jej mąż w samym powstaniu nie brał czynnego udziału, ale tylko za jego zgodą (i na jego odpowiedzialność) Romuald Traugutt mógł przebywać w Ludwinowie. Wskutek tego, zadenuncjowany przez służbę Piotr Orzeszko został jesienią 1863 r. aresztowany, a w marcu 1865 zesłany na Sybir do guberni permskiej; jego majątek skonfiskowano. Eliza Orzeszkowa wbrew pierwotnym postanowieniom nie pojechała za nim, lecz na początku 1864 r. przeniosła się do Milkowszczyzny i wszczęła proces o unieważnienie małżeństwa. Dzięki pośrednictwu kanoników murawiewowskich uzyskała je w 1869 roku.

Sprzedaż Milkowszczyzny

Nie radząc sobie z zarządzaniem majątkiem ziemskim, po naradach z jednym z jej przyjaciół – prawnikiem Stanisławem Nahorskim, zdecydowała się na sprzedaż Milkowszczyzny. Ponieważ Polacy nie mogli nabywać ziemi w guberniach zachodnich, w 1870 r. nabywcą został rosyjski pułkownik Doury. Od roku 1869 Eliza Orzeszkowa zamieszkała w Grodnie i wykazując się dużą pracowitością zajęła się pisaniem.

Z lat wczesnej twórczości na uwagę zasługują Marta, Pan Graba oraz Meir Ezofowicz. Charakter krytyczno–literacki miały rozprawy Kilka uwag nad powieścią (1866), Listy o literaturze (1873) oraz znacznie późniejsza O powieściach T.T. Jeża z rzutem oka na powieść w ogóle (1879). W twórczości dominuje realizm. Powstaje najważniejsza powieść Nad Niemnem oraz powieść pokrewna tematycznie – Cham (1888). Po tym okresie niewiele już dzieł literackich Orzeszkowej osiąga takie wyżyny talentu. Korzystnie wyróżnia się nowelistyka: Dobra pani, A...B...C... oraz Tadeusz. Ciekawa jest także powieść Dwa bieguny (1893), wydana w Petersburgu nakładem księgarni BR.Rymowicz, oraz Bene nati (1891).

Małżeństwo ze Stanisławem Nahorskim

W roku 1894 Eliza Orzeszkowa wyszła za mąż za wieloletniego przyjaciela – Stanisława Nahorskiego. Poświęcała wiele czasu na akcje filantropijne i społeczne. Korespondowała z wieloma wybitnymi osobistościami ówczesnego życia społecznego i literackiego, takimi jak Leopold Méyet oraz Zygmunt Miłkowski. Współpracowała z tygodnikiem "Bluszcz".

19 listopada 1896 roku podczas hucznie obchodzonych jej imienin, jej mąż doznał paraliżu serca i zmarł. Był to dla pisarki ogromny cios.

Nominacje do Literackiej Nagrody Nobla

W 1904 roku pośród kandydatów do Literackiej Nagrody Nobla pojawiło się nazwisko Elizy Orzeszkowej. W wewnętrznych dokumentach komitetu nagrody występowała często jako Elise Orzeszko. Jej kandydaturę zgłosił Aleksander Brückner, ówczesny profesor uniwersytetu berlińskiego. Kandydatura uzyskała poparcie Alfreda Jensena, który w opracowaniach na temat jej twórczości stawiał ją pod niektórymi względami nawet wyżej od Henryka Sienkiewicza.

Członkowie Komitetu Noblowskiego po przeczytaniu dostarczonych książek i nowel Orzeszkowej zgodnie wyrazili opinię, iż wyróżnienie należy się jej w równym stopniu, co Sienkiewiczowi. W jednym z dokumentów można nawet przeczytać:

O ile w tekstach Sienkiewicza bije szlachetne polskie serce, to w twórczości Elizy Orzeszkowej bije serce człowieka.

Większość członków komitetu wysunęła wniosek o przyznaniu nagrody Henrykowi Sienkiewiczowi, mniejsza grupa zaproponowała podział nagrody. Argumentowano m.in., że Sienkiewicz jest i tak w Polsce bardziej znany i popularny, natomiast wyróżnienie wraz z nim równej mu poziomem pisarki spowoduje zasłużony wzrost jej popularności. Argumentacja mniejszości nie przekonała przeciwników, którzy wspólnie twierdzili, że podziały nagród są niezgodne z intencją fundatora. "Za cztery, pięć lat będzie można przyznać to wyróżnienie Elise Orzeszko" – napisał przewodniczący Komitetu i sekretarz Akademii Carl Wirsen. Nagrodę przyznano więc wyłącznie Sienkiewiczowi.

W 1909 r. pisarka ponownie była kandydatką do nagrody Nobla, ale Szwedzi przeforsowali wtedy przyznanie nagrody swej rodaczce Selmie Lagerlöf. W 1910 roku Orzeszkowa wstąpiła do loży teozoficznej Alba, będącej do 1912 roku częścią składową Rosyjskiego Towarzystwa Teozoficznego.

Śmierć

Orzeszkowa zmarła po ciężkiej chorobie serca. Ponieważ była niepraktykująca , ks. proboszcz Juliusz Ellert odmówił jej pogrzebu. Dopiero po interwencji biskupa pochowano ją w Grodnie 23 maja 1910 r. Podczas nabożeństwa żałobnego przyjaciel i spowiednik Orzeszkowej – ks. Stanisław Miłkowski, wygłosił w farze grodzieńskiej okolicznościowe przemówienie. Jeden z żałobnych mówców, Józef Kotarbiński, podsumowując życie, działalność społeczną i literacką wielkiej pisarki, użył nad trumną znamiennych słów: "Ona była żywą mądrością i czującym sercem całej epoki..."

Twórczość

• 1866 Obrazek z lat głodowych (opowiadanie debiutanckie)
• 1868 Ostatnia miłość
• 1868 Z życia realisty
• 1870 Na prowincji
• 1870 W klatce
• 1871 Cnotliwi
• 1871 Pamiętnik Wacławy
• 1872 Pan Graba
• 1873 Na dnie sumienia
• 1873 Marta
• 1875 Eli Makower (zobacz też: Henryk Makower)
• 1876 Rodzina Brochwiczów
• 1876 Pompalińscy
• 1877 Maria
• 1878 Meir Ezofowicz
• 1879-1882 Z różnych sfer (zbiór nowel)
• 1881 Widma
• 1881 Sylwek Cmentarnik
• 1881 Zygmunt Ławicz i jego koledzy
• 1882-1883 Bańka mydlana
• 1883 Pierwotni
• 1885 Niziny
• 1885 Dziurdziowie

• 1886 Mirtala
• 1888 Nad Niemnem
• 1888 Cham
• 1888 Panna Antonina (zbiór nowel)
• 1888 W zimowy wieczór (zbiór nowel)
• 1891 Czciciel potęgi
• 1891 Jędza
• 1891 Bene nati
• 1891 Westalka
• 1893 Dwa bieguny
• 1896 Melancholicy
• 1896 Australczyk
• 1898 Iskry (zbiór nowel)
• 1900 Argonauci
• 1904 Ad astra. Dwugłos
• 1904 I pieśń niech zapłacze
• 1910 Gloria victis (zbiór opowiadań, ostatnie dzieło Orzeszkowej)
• publicystyka społeczna
  • 1870 Kilka słów o kobietach
  • 1880 Patriotyzm i kosmopolityzm
  • 1882 O Żydach i kwestii żydowskiej