Feliks Dzierżyński ros. Феликс Эдмундович Дзержинский, ps. partyjne: Jacek, Jakub, Franek, Astronom, Józef, Domański (ur. 30 sierpnia/11 września 1877 w Oziembłowie, w Puszczy Nalibockiej, zm. 20 lipca 1926 w Moskwie) – polski i rosyjski działacz socjaldemokratyczny i komunistyczny, twórca i szef pierwszych sowieckich organów bezpieczeństwa: Czeka, GPU i OGPU, symbol terroru w rewolucyjnej i porewolucyjnej Rosji, zyskał przez to miano Żelazny Feliks, Krwawy Feliks i Czerwony Kat. Uważany za jednego z twórców państwa radzieckiego. Brat prof. Władysława Dzierżyńskiego, neurologa i psychiatry.

Feliks Dzierżyński, akta Ochrany, 1902

Feliks Dzierżyński, Kraków, 1912

Korzenie

Feliks był synem nauczyciela fizyki i matematyki, Edmunda Dzierżyńskiego i Heleny z Januszewskich. Poza nim Dzierżyńscy mieli jeszcze 3 córki i 5 synów: Aldonę (1870-1966), Jadwigę (1871-1949), Wandę(1878-1892), Witolda (1867-1868), Stanisława Czesława (1872-1917), Kazimierza (1875-1943), Ignacego (1879-1953) i Władysława (1881-1942) – profesora dr nauk medycznych, znanego neurologa. Ojciec zdobył wykształcenie na petersburskich uczelniach. Jako "kandydat nauk", w 1869 r. był doradcą trybunału (ros. надворный советник) i został odznaczony carskim Orderem św. Anny. Matka, również osoba wykształcona, była miłośniczką muzyki, literatury polskiej i światowej, znającą biegle kilka języków.

Ojciec z racji słabego zdrowia szybko przeszedł na emeryturę, a niewielki, stuhektarowy, majątek rodzinny wydzierżawiał; rodzinę utrzymywał z dzierżawy i stosunkowo małej emerytury nauczycielskiej. Sytuację materialną rodziny pogorszyła jego śmierć (1882). Utrzymanie rodziny i opieka nad 8 dziećmi spadła na barki matki; ojciec przed śmiercią każdemu z 4 synów zapewnił po 1000 rubli na naukę. Aby umożliwić dzieciom kształcenie, w 1887 matka wraz z nimi przeniosła się do Wilna, gdzie Feliks rozpoczął naukę w gimnazjum, którą kontynuował do 1896. Powtarzał I klasę, głównie ze względu na język rosyjski, którego nauka przychodziła mu z trudem; z powodzeniem dawał sobie natomiast radę z przedmiotami ścisłymi, szczególnie z matematyką i fizyką; jak większość polskich uczniów tamtego okresu Dzierżyński, obok wykładanej po rosyjsku literatury i historii Rosji, w systemie samokształceniowym uczył się historii i literatury polskiej. Okres gimnazjalny wspominał niechętnie, podobnie jak i jego bracia; raziły w gimnazjum tresura uczniów, szpiclowanie, obowiązek modłów za cara i jego rodzinę. Przejawiał w gimnazjum buntowniczą postawę, będąc z natury porywczym. Nie uzyskał matury i nie odbył studiów uniwersyteckich. Tłumaczył wiersze Dierżawina, Puszkina, Lermontowa, Niekrasowa, Kolcowa i sam pisał wiersze. Umiał grać na fortepianie, wykonywał utwory Fryderyka Chopina i Stanisława Moniuszki.

Działalność opozycyjna wobec caratu

Feliks Dzierżyński, 1919

Dzierżyński niosący trumnę Lenina

Popiersie Dzierżyńskiego przed zrekonstruowanym dworkiem Dzierżyńskich; elewacja boczna - Muzeum Feliksa Dzierżyńskiego w Dzierżynowie na Białorusi

Pomnik Feliksa Dzierżyńskiego w Warszawie w dniu odsłonięcia 20 VII 1951 r. (rozebrany 16 X 1989 r.), Stolica, nr. 14, z dn. 1 VIII 1951 r.

Dzierżyński na znaczku z NRD

Jeszcze w gimnazjum (1894) związał się z polską socjaldemokracją (współzałożyciel SDKPiL w 1900 roku). W 1897 Litewska Socjaldemokratyczna Partia, w której działał, skierowała go do Kowna, gdzie redagował nielegalną gazetę w języku polskim "Robotnik Kowieński", używając pseudonimu "Jacek". Został aresztowany 29 lipca 1897, był więziony w Kownie i Wilnie, a w następnym roku zesłano go na 3 lata do Nolińska w guberni wiackiej; przeniesiony do Kajgrodu w tejże guberni, 28 sierpnia 1899 zbiegł z zesłania i przybył przez Moskwę i Wilno do Warszawy. Został ponownie aresztowany w Warszawie 4 lutego 1900 i osadzony w X Pawilonie Cytadeli Warszawskiej, następnie w więzieniu w Siedlcach, po czym zesłano go do Wierchojańska na Syberii; stamtąd zbiegł 25 czerwca 1902 i przybył do Berlina. Wszedł w skład Komitetu Zagranicznego SDKPiL oraz zaczął wydawać "Czerwony Sztandar". Brał udział w wydarzeniach z lat 1905-1907 m.in. prowadząc demonstrację 1 maja 1905 nazwaną wówczas przez PPS "krwawą awanturą", za co został aresztowany 30 lipca 1905, osadzony w X Pawilonie Cytadeli Warszawskiej i skazany na 11 lat zesłania; został zwolniony w następstwie amnestii 2 listopada 1905. 26 grudnia 1906 został aresztowany i zwolniony za kaucją, którą dostarczył władzom więziennym jego brat Ignacy. Aresztowany znowu w Warszawie 16 kwietnia 1908 osadzony został – jak zwykle – w X Pawilonie Cytadeli Warszawskiej. W 1909 został zesłany na Syberię, skąd pod koniec roku zbiegł. W 1910 w celach leczniczych przybył do Włoch, na wyspę Capri. Poznał tam Maksima Gorkiego, który wspomagał go wcześniej finansowo.

Po powrocie do Krakowa 10 listopada 1910 w kościele św. Mikołaja poślubił Zofię Julię Muszkat. Zofia Muszkat była córką działacza socjalistycznego Zygmunta Muszkata, wywodzącego się ze środowiska żydowskiego. 23 czerwca 1911 urodził mu się jedyny syn – Jan.

1 września 1912 został po raz szósty aresztowany. W wyniku tego spędził dwa lata w znanym mu już X Pawilonie Cytadeli Warszawskiej. Aresztowanie uniemożliwiło współpracę z Leninem, który 1912-14 przebywał w Krakowie i w Białym Dunajcu. Po rozprawie sądowej 29 kwietnia 1914 został skazany na 3 lata katorgi. W związku z wybuchem I wojny światowej 28 lipca 1914 deportowano go z Warszawy do Orła w głębi Rosji, następnie przeniesiono do więzienia w Mceńsku, a w końcu, po ponownym osadzeniu i skazaniu na 6 lat katorgi, osadzono w więzieniu Butyrki w Moskwie.

1 marca 1917 rewolucyjne oddziały zdobyły więzienie i uwolniły więźniów politycznych, wśród nich Dzierżyńskiego. Po wyjściu na wolność poparł on z miejsca nurt bolszewicki rewolucji lutowej. W Moskwie występował przeciwko mienszewikom i eserowcom. Z czasem udał się z Moskwy do Piotrogrodu, gdzie znajdowało się centrum rewolucyjnych zdarzeń; przybył tam także Lenin, przetransportowany przez Niemców specjalnym pociągiem. Jak twierdził Bernard Bromage, Dzierżyńskiego po jego pierwszej ucieczce z Syberii we wrześniu 1889 przez kilka dni ukrywał w swoim domu w Moskwie znany adwokat Aleksander Lednicki (współtwórca rosyjskiej Partii Konstytucyjno-Demokratycznej (tzw. kadetów)). Jak uważa syn Lednickiego Wacław, ojciec nigdy nie wspominał o tym fakcie i mógł nie znać tożsamości uciekiniera z zesłania, którego jak wielu innych potrzebujących pomocy rodaków, zaopatrzył w pieniądze i żywność.. Pojawiają się jednak spekulacje, iż Dzierżyński był wdzięczny Lednickiemu za okazaną pomoc; po przejęciu władzy w Rosji przez bolszewików dzięki poparciu Dzierżyńskiego mogło przez jakiś czas istnieć w Moskwie dyplomatyczne przedstawicielstwo Rady Regencyjnej Królestwa Polskiego (wcześniej Komisja Likwidacyjna do spraw Królestwa Polskiego), którym kierował Lednicki.

Działalność w Rosji radzieckiej i ZSRR

Podczas rewolucji należał do ścisłego kierownictwa partii bolszewików, był bliskim współpracownikiem Lenina. W latach 1917-1926 stał na czele Nadzwyczajnej Komisji ds. Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem (ros. ЧК, Czeka, czerezwyczajka), która była odpowiedzialna za masowe zbrodnie na "wrogach ludu": przeciwnikach politycznych, ale także "obcych klasowo" ziemianach, przedsiębiorcach, duchownych. W 1920 członek samozwańczego Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnego Polski w Białymstoku. W latach 1921-1924 komisarz ludowy komunikacji, od 1924 przewodniczący Najwyższej Rady Gospodarczej ZSRR. Po reorganizacji Czeka był szefem powstałych na jej miejsce GPU i OGPU. Był zwolennikiem wprowadzenia NEP-u. Po śmierci Lenina w walce o władzę w partii bolszewickiej opowiedział się po stronie Józefa Stalina. Przyczynił się walnie do zwycięstwa i ugruntowania rządów bolszewickich w Rosji. Jako kierownik Czeka i GPU stosował terror, tępiąc masowo przeciwników. Wraz ze Stalinem i Zinowiewem przeprowadził usunięcie Trockiego.

Zmarł na atak serca w trakcie posiedzenia Komitetu Centralnego WKP(b).

Kult Feliksa Dzierżyńskiego

Po śmierci Dzierżyńskiego miasto Kojdanów, znajdujące się blisko jego miejsca urodzenia, nazwano od jego nazwiska ("Dzierżyńsk") (w latach 30. XX wieku stolica autonomicznego obwodu polskiego - Dzierżyńszczyzny). Jego nazwiskiem nazwano również niezliczoną liczbę ulic, szkół i innych instytucji. Również najwyższe wzniesienie Białorusi otrzymało jego nazwisko (Dzierżyńska Góra, 345 m). W Rosji jego imieniem nazwano Stalingradzką Fabrykę Traktorów. 26 lipca 1926 jego imię otrzymała 8 Dywizja Strzelców.

W latach 1950-1989 imię Dzierżyńskiego nosił plac Bankowy w Warszawie, a na samym placu wznosił się jego pomnik.

Imię Dzierżyńskiego nosiło w latach 1944-1989 szereg zakładów i instytucji:

• Pierwsza Fabryka Lokomotyw w Polsce „Fablok” Spółka Akcyjna
• Akademia Spraw Wewnętrznych,
• Wyższa Szkoła Oficerska w Legionowie,
• Wojskowa Akademia Polityczna,
• Centrum Szkolenia Wojskowej Służby Wewnętrznej
• Fabryka Samochodów Ciężarowych "Star" (obecnie MAN Bus Sp. z o.o.),
• Spółdzielnia Pracy Usług Szklarskich "Pyroflex",

a także niezliczona liczba ulic na terenie Polski. W 1978 zwodowano masowiec dla Polskiej Żeglugi Morskiej typu B571/I "Feliks Dzierżyński" przemianowany w 1990 na "Reduta Ordona", złomowany w Chittagong po 2008.

Pomnik Dzierżyńskiego na Łubiance w Moskwie przetrwał dwa lata dłużej. W 2006 jego pomniejszona kopia została ustawiona na terenie Akademii Wojskowej w Mińsku na Białorusi, gdzie Dzierżyński nadal czczony jest jako bohater narodowy przez reżim Alaksandra Łukaszenki. W dniu 7 października 2004 otwarte zostało muzeum Feliksa Dzierżyńskiego w zrekonstruowanym dworku Dzierżyńskich (oryginalny został spalony przez Niemców w lipcu 1943). W otwarciu uczestniczył prezydent Białorusi – Alaksandr Łukaszenka, pozostawiając pierwszy wpis w księdze gości. Przed popiersiem Dzierżyńskiego przy dworku składają przysięgę kursanci Wyższej Szkoły KGB Białorusi.

Oprócz Kojdanowa na Białorusi, istniały jeszcze miasta: Dzierżyńsk w Rosji oraz Dzerżynśk i Dnieprodzierżyńsk na Ukrainie, a także kilka wsi i osiedli o tej nazwie. Na jednej z centralnych ulic białoruskiego Mińska i w ukraińskich miastach Dzerżynśk i Ługańsk (dawny Woroszyłowgrad) stoją nadal jego pomniki.

11 września 2012, w 135-lecie urodzin Dzierżyńskiego, odsłonięto pomnik twórcy sowieckiego aparatu terroru w miejscowości Tiumeń położonej w środkowej Rosji.

17 grudnia 2012, w 95. rocznicę utworzenia Czeki, odsłonięto pomnik sowieckich służb bezpieczeństwa w stolicy białoruskiej Mińsku na terenach Instytutu Narodowego Bezpieczeństwa Białorusi, na którym widnieje m.in. płaskorzeźba przedstawiająca Feliksa Dzierżyńskiego.