Francisco Franco Bahamonde, właśc. Francisco Paulino Hermenegildo Teódulo Franco y Bahamonde Salgado Pardo (wym. [fɾanˈθisko ˈfɾaŋko]) (ur. 4 grudnia 1892 w Ferrol, zm. 20 listopada 1975 w Madrycie) – hiszpański dyktator wojskowy. Przywódca antyrepublikańskiego przewrotu (1936-1939), szef państwa Hiszpanii (hiszp. Jefe del Estado Español, 1936-1975), regent Królestwa Hiszpanii (1947-1975), premier rządu, naczelny dowódca sił zbrojnych i przewodniczący organizacji politycznej – Falangi ("FET y JONS", od 1958 "Ruch Narodowy"), tytułowany Przywódcą Ostatecznej Krucjaty i Hiszpańskiej Schedy, Liderem Wojny Wyzwoleńczej przeciw Komunizmowi i jego Współsprawcom (El Caudillo de la Última Cruzada y de la Hispanidad, El Caudillo de la Guerra de Liberación contra el Comunismo y sus Cómplices).

Kariera wojskowa

Przyszły generał obrał typową w jego rodzinie karierę wojskową. 1907 wstąpił do Akademii Piechoty w Toledo, którą ukończył 1910, a w 1912 udało mu się otrzymać przydział na front w Maroku. Dowodził tam oddziałami hiszpańskimi w walkach z Kabylami, gdzie dał się poznać jako dobry oficer. W 1912 został porucznikiem, a w 1915 kapitanem. Po odniesieniu poważnych ran w El Biutz koło Ceuty (29 czerwca 1916) został 2 lutego 1917 mianowany majorem. Po rekonwalescencji służył w garnizonie w Oviedo.

10 października 1920 Franco został zastępcą dowódcy hiszpańskiej Legii Cudzoziemskiej w Maroku, a w czerwcu 1923 – dowódcą tej formacji w stopniu podpułkownika. Stopień pułkownika osiągnął w lutym 1925, po kolejnych operacjach w Maroku. We wrześniu 1925, po hiszpańsko-francuskim desancie w Alhucemas (Al-Husajmie), Franco rozbił kryjących się w górach rifeńskich powstańców, za co w lutym 1926 otrzymał szlify generalskie oraz Legię Honorową.

W latach 1926-1928 Franco dowodził I brygadą I dywizji garnizonu madryckiego. Dowodem uznania było powierzenie mu 4 stycznia 1928 stanowiska komendanta nowo utworzonej Głównej Akademii Wojskowej w Saragossie (której pierwszym przykazaniem było "Kochaj ojczyznę i króla"). Po powstaniu republiki akademię szybko, bo już 30 czerwca 1931 zamknięto, natomiast sam Franco, po dłuższym okresie pozostawania bez przydziału, został 21 lutego 1932 dowódcą 15 brygady piechoty w La Coruñi, a następnie w marcu 1933 komendantem okręgu wojskowego Balearów. W październiku 1934 jako doradca ministra wojny zaplanował i przeprowadził stłumienie lewicowej rebelii w Asturii. W nagrodę w grudniu 1934 roku mianowano go naczelnym dowódcą armii w Maroku, a już w lutym 1935 roku został szefem sztabu generalnego armii hiszpańskiej.

Rok później, w lutym 1936 roku, po wyborach parlamentarnych wygranych przez Front Ludowy, Franco został przesunięty na niższe stanowisko komendanta wojskowego Wysp Kanaryjskich z powodu podejrzeń o nielojalność wobec rządu. Franco nie uczestniczył dotąd w wojskowych spiskach, ale w warunkach narastającego napięcia w kraju, ataków i mobilizacji sił zarówno po stronie lewicy, jak i prawicy, Franco nawiązał kontakty z wojskową konspiracją, planującą od wyborów obalenie Republiki i zastąpienie jej rządami wojskowej junty. Do bezpośrednich przygotowań do powstania Franco przystąpił dopiero po 13 lipca, gdy w odwecie za zamordowanie przez faszystowską Falangę oficera Guardia di Assalto, gwardziści z jego kompanii zamordowali przywódcę prawicy parlamentarnej Jose Calvo Sotelo. Początkowo miał być tylko dowódcą wojsk w Maroku, jednakże planowany przywódca gen. Jose Sanjurjo zginął w wypadku lotniczym w pierwszych dniach powstania.

Caudillo rebelii

Wojna domowa w Hiszpanii zaczęła się buntem garnizonu w Melilli 17 lipca 1936. 19 lipca 1936 Franco objął dowództwo wojsk w Maroku (tzw. Armia Afrykańska), które niezwłocznie, dzięki pomocy ze strony Niemiec i Włoch Mussoliniego przerzucił do Hiszpanii. Na początku wojny Franco dowodził najsilniejszą grupą wojsk powstańczych, co w połączeniu z uzdolnieniami dowódczymi w naturalny sposób doprowadziło do postawienia go na czele wojsk narodowych. 12 września 1936 junta powołała go na stanowisko naczelnego dowódcy sił zbrojnych w stopniu generalissimusa, a 28 września złożyła w jego ręce również całą władzę cywilną, mianując go szefem rządu. Jednak już 1 października 1936 Franco określił swoje stanowisko jako szefa państwa, które to określenie przetrwało aż do końca jego rządów.

Kierując wojskowymi operacjami powstania, Franco doprowadził do jej militarnego zwycięstwa 1 kwietnia 1939. Jednocześnie zręcznie umocnił swą pozycję polityczną. Jeszcze w 1936 powołał Juntę Techniczną Państwa, 30 stycznia 1938 zastąpioną "zwykłą" Radą Ministrów, powoływaną i kierowaną przez niego samego. Masową organizacją polityczną, na której oparła się dyktatura, stała się Hiszpańska Falanga Tradycjonalistyczna i Junt Ofensywy Narodowo-Syndykalistycznej, powstała z połączenia wszystkich sił politycznych popierających zbrojne powstanie przeciwko rządom Frontu Ludowego. Trzon FET y JONS stanowiła określana mianem faszystowskiej lub nacjonalistycznej Falanga i tradycjonalistyczna wspólnota karlistowska. Statut Falangi z 4 sierpnia 1937 powołał Franco na wodza (Caudillo) tego ruchu, "odpowiedzialnego jedynie przed Bogiem i historią". W rezultacie tych wszystkich działań Franco objął pełnię władzy w Hiszpanii.

Dyktator Hiszpanii

II wojna światowa

31 marca 1939 Hiszpania podpisała traktat o pokoju z III Rzeszą, zapewniający "życzliwą neutralność" każdej ze stron w sytuacji, gdy partner znajdzie się w stanie wojny oraz zobowiązania do rozwijania wzajemnych stosunków gospodarczych i kulturalnych, a także kontaktów na gruncie wojskowym (wymianę doświadczeń i kadr). Hiszpania stała się w ten sposób najbliższym sojusznikiem państw Osi. Porozumienie to ostatecznie nie dało Niemcom wielu konkretnych korzyści, natomiast zwalniało Hiszpanię z aktywnego udziału w wojnach prowadzonych przez Niemcy. Kilka dni wcześniej Hiszpania podpisała podobny układ z Portugalią, w której panowała dyktatura Antonia Salazara. Wskutek konsternacji w Hiszpanii po zawarciu przez Niemcy w sierpniu paktu Ribbentrop-Mołotow, a następnie po ataku na Polskę, Hiszpania odmówiła podpisania planowanej na wrzesień odrębnej umowy kulturalnej. Od 1940 roku niemieckie gestapo pomagało frankistom wyłapywać przebywających na wolności działaczy republikańskich. Ponadto agenci gestapo znajdowali się w hiszpańskich konsulatach i ambasadach.

W 1941 roku, Hiszpania przygotowała listę wszystkich 6000 Żydów znajdujących się na jej terytorium i przekazała ją Himmlerowi. W tym czasie Hiszpania i Niemcy prowadziły negocjacje nad wejściem Hiszpanii do Sojuszu państw Osi. W czasie II wojny światowej wiele tysięcy Żydów przekroczyło Pireneje (na podstawie państwowego dekretu z 1924 roku przyznającego wszystkim Żydom sefardyjskim, bez względu na miejsce zamieszkania, obywatelstwo hiszpańskie, formalnie było to przywrócenie obywatelstwa wszystkim Żydom wygnanym z Hiszpanii w 1492 r. i ich potomkom). W tym czasie Hiszpania nie wydała III Rzeszy ani jednego Żyda. W 1941 hiszpańskie Ministerstwo Edukacji powołało żydowski przegląd kulturalny Sefarad. W praktyce wiele dokumentów potwierdzających współpracę między frankistami i nazistami zostało spalonych po 1945 roku. Według współcześnie znalezionych dokumentów, wiadomo że Himmler współpracował z Państwem Hiszpanii przy ustalaniu miejsca pobytu żydów nawróconych na chrześcijaństwo a przedstawiciele władz lokalnych mieli zlokalizować mogących ukrywać się w Hiszpanii Żydów sefardyjskich.

Niemniej jednak w czerwcu 1940 r. Franco zaproponował Hitlerowi przystąpienie Hiszpanii do wojny w zamian za odzyskanie całego Maroka. Hitler odniósł się z rezerwą do propozycji, ale zgodził się na spotkanie z Franco, które odbyło się 23 października 1940 r. Nie przyniosło żadnych rezultatów, bowiem Hitler uznał, iż "żądania Hiszpanów są zupełnie niewspółmierne do ich sił"; Franco również nie zaakceptował żądań Hitlera. Według odtajnionych w 2013 danych, to akcja brytyjskiego wywiadu uniemożliwiła przystąpienie Hiszpanii do wojny po stronie Niemiec hitlerowskich. Brytyjscy agenci MI6 mieli przekupić doradców Franco kwotą 200 milionów funtów. Dyktatorzy Niemiec i Hiszpanii spotkali się w Kraju Basku w 1940 roku, od tamtego czasu Brytyjczycy rozpoczęli akcję przekupywania liderów nacjonalistycznej Hiszpanii, pieniądze rządu Wielkiej Brytanii zostały przelane ze Szwajcarii na konto przedsiębiorcy Juana Marcha. Pieniądze miały trafić do współpracowników Franco, hiszpańskich agentów, armatorom którzy po przekupstwie odmówili budowy okręgów wojennych a nawet Nicolasa - brata Franco.

Hiszpania początkowo miała status "strony niewalczącej" w II wojnie światowej, a w 1943 Franco ogłosił przejście do stanu neutralności. Współpraca z państwami Osi polegała m.in. na wysłaniu tzw. ochotniczej Błękitnej Dywizji na front wschodni do walki ze Związkiem Radzieckim oraz współpraca handlowo-gospodarcza. Mimo to Franco nie dał Hitlerowi skłonić się do ataku na Gibraltar, konsekwentnie odmawiał również i Osi, i aliantom wykorzystywania terytorium Hiszpanii w celach militarnych. Podczas okupacji Francji przez nazistowskie Niemcy, Hiszpania przez okres całej wojny bezprawnie okupowała miasto Tanger w Maroku. Od końca 1942 gdy fala zwycięstwa przeszła na korzyść wojsk alianckich, zaczął wspierać zachodnich aliantów. Po inwazji amerykańsko-angielskiej na północną Afrykę w listopadzie 1942, administracja hiszpańska w Maroku udzielała Amerykanom otwartej pomocy. 17 listopada 1943 została wycofana z frontu wschodniego Błękitna Dywizja (Franco zezwolił jedynie na pozostanie ok. 1500 ochotnikom indywidualnym). Dotkliwym ciosem dla Niemiec było wstrzymanie w lutym 1944 dostaw wolframu z Hiszpanii, dostarczanego dotychczas z tytułu spłaty długu z okresu wojny domowej. Premier Winston Churchill, w podzięce za dowody przyjaźni, które Hiszpanie dawali Anglikom podczas lotniczej operacji Torch wokół Gibraltaru, deklarował, że Hiszpania przysłużyła się nie tylko Imperium Brytyjskiemu, ale i sprawie Narodów Zjednoczonych, które nie będą nigdy mieszać się w jej wewnętrzne sprawy. Franco w serdecznej odpowiedzi 18 października 1944 podkreślał, że ścisła współpraca hiszpańsko-brytyjska po wojnie powinna być istotnym elementem obrony pozycji Europy przed spodziewaną dominacją ZSRR i USA.

Po zakończeniu II wojny światowej

W 1947 Franco proklamował monarchię "katolicką, społeczną, tradycyjną i reprezentacyjną", w której jednak król nie miał być przywrócony, lecz wprowadzony na nowo (zerwanie z tradycją słabej monarchii XIX wieku), i to dopiero po śmierci Franco jako regenta (którym się ogłosił). Polityka wewnętrzna Franco była odbiciem jego przekonań politycznych i społecznych – zbudował Hiszpanię katolicką, patriotyczną i korporacjonistyczną. Początkowo (w latach 40.), pod wpływem społecznych haseł Falangi, ograniczał liberalizm wolnego rynku poprzez szeroką interwencję państwa. Interwencja taka tłumaczona była koniecznością odbudowy kraju zniszczonego przez wojnę i anarchię czasów republikańskich. W drugiej połowie lat 50., widząc gospodarczą stagnację kraju, Franco – ze zwykłym u siebie pragmatyzmem – odszedł od interwencjonizmu, liberalizując gospodarkę, co poskutkowało intensywnym rozwojem gospodarczym Hiszpanii.

W lutym 1959 w Kraju Basków powstała lewicowo-nacjonalistyczna organizacja Euskadi Ta Askatasuna (ETA), która rozpoczęła terrorystyczną walkę z aparatem frankistowskiego państwa i popierającymi je kręgami społecznymi.

Hiszpania w okresie dyktatury ukrywała w kraju niemieckich zbrodniarzy wojennych i kolaborantów. Po wojnie światowej w Hiszpanii bezpieczne schronienie znalazł między innymi: słynny pułkownik SS Otto Skorzeny, belgijski kolaborant Léon Degrelle, przywódca chorwackich ustaszy Ante Pavelić i przywódca faszystów rumuńskich Horia Sima. W późniejszym okresie w Hiszpanii schronienie znaleźli terroryści z OAS.

W kraju wprowadzona została cenzura oparta na fundamentach ideowych reżimu, życie religijne w kraju objęte zostało kontrolą państwa. Przywrócone zostały przywileje kleru sprzed okresu II Republiki, zwrócono wcześniej znacjonalizowano ziemie, wyłączając przy tym kościół spod jurysdykcji państwowej, pod kontrolę kleru oddano większość szkół i wydawnictw. Cywilne małżeństwa zawarte przed nacjonalistycznym przewrotem zostały uznane za nieważne, a państwo uznawało jedynie związki kościelne.

Franco tłumił wszystkie ruchy autonomistyczne i separatystyczne, zakazując mniejszościom narodowym posługiwania się językami narodowymi (represjom podlegali głównie Baskowie i Katalończycy) czy używania flag i innych symboli narodowych pod groźbą konsekwencji prawnych.

Od 1939 roku, czyli od czasu wprowadzenia dyktatury wojskowej, dzieci osób o poglądach republikańskich były odbierane rodzicom, i przekazywane w ręce rodzin prawicowych lub do sierocińców prowadzonych przez kler, gdzie były wychowywane zgodnie z państwową ideologią (co legitymizowane było jako "edukacja moralna"). Taki los mógł spotkać od 30 do 40 tysięcy dzieci. W 1941 reżim wprowadził dekret, pozwalający wprowadzać do metryk, fałszywe dane, odtąd rodziny dokonujące "adopcji" mogły być prawnie uznane jako rodzice biologiczni. Początkowo "adopcji" dokonywano głównie na dzieciach działaczy opozycji, wkrótce ofiarami porwań padały przypadkowe rodziny. Proceder skutkował masowemu procederowi trwającemu nawet po upadku dyktatury Franco. W procederze uczestniczyli zarówno duchowni, lekarze jak i przedstawiciele reżimu. Szacuje się, że w ten sposób sprzedanych mogło zostać kilkaset tysięcy dzieci. Rodzice często fałszywie informowani byli o śmierci dziecka, współczesne ekshumacje dowiodły że wiele z trumien rzekomo martwego dziecka nie zawiera nawet ciała.

Schyłek rządów

W 1969 Franco jako regent Hiszpanii desygnował na przyszłego króla Jana Karola z dynastii Burbonów hiszpańskich, który 23 lipca 1969 przed Kortezami zaprzysiągł wierność zasadom frankistowskiego państwa. W czerwcu 1973, po 37 latach kierowania rządem, Franco zrezygnował z funkcji premiera, zachowując jednak najwyższą władzę w państwie jako regent i zwierzchnik sił zbrojnych. Premierem mianował swego najbliższego współpracownika – Luisa Carrero Blanco, który jednak wkrótce padł ofiarą zamachu. Kolejnym premierem został burmistrz Madrytu Carlos Arias Navarro.

W połowie lat 60. stan zdrowia Franco wyraźnie się pogorszył, wystąpiła u niego choroba Parkinsona. W czerwcu 1969 Franco niespodziewanie stracił przytomność w samochodzie. 6 lipca 1974 został przewieziony do szpitala z rozpoznaniem zakrzepowego zapalenia żył prawej nogi; już w szpitalu doszło do 2 krwotoków żołądka. Ostatni rok sprawowania władzy po powrocie ze szpitala 30 lipca 1974, upłynął pod znakiem narastającego kryzysu politycznego: z jednej strony ok. 200 zamachów ETA i Antyfaszystowskiego Rewolucyjnego Frontu Proletariackiego (FRAP), z drugiej – nacisków opozycji antyfrankistowskiej.

17, 19 i 23 października 1975 Franco przeszedł zawały serca. 30 października przekazał stanowisko szefa państwa Janowi Karolowi. Zmarł o 5.25 20 listopada 1975. Przez 2 dni setki tysięcy Hiszpanów przeszły przed otwartą trumną ze zwłokami, wystawioną w sali kolumnowej Pałacu Oriente. Franco pochowany został w Dolinie Poległych, 50 km na północny zachód od Madrytu. W uroczystościach pogrzebowych udział wzięło jedynie 3 szefów państw: książę Rainier z Monako, król Jordanii Husajn ibn Talal i prezydent Chile gen. Augusto Pinochet. Zaprzysiężony 22 listopada 1975 król Jan Karol – łamiąc przysięgę z 1969 roku – przystąpił do budowy demokratycznego państwa.

Polityka zagraniczna

Pochodną przekonań Franco była również jego polityka zagraniczna. Hiszpania frankistowska utrzymywała kontakty z państwami realizującymi katolicko-konserwatywny ideał życia społecznego, przede wszystkim z Portugalią, na bazie wspólnoty ideowej cywilizacji chrześcijańskiej i antykomunizmu oraz z krajami latynoamerykańskimi, złączonymi również więzią "hiszpańskości" – hispanidad. Natomiast nieprzejednanie zwalczał Franco komunizm, co było przyczyną poparcia Franco dla Hitlera w wojnie z ZSRR. Na drugim planie w stosunku do wspólnoty narodów katolickich był równie trwały priorytet dobrych stosunków z krajami arabskimi.

Po okresie międzynarodowej izolacji w latach 1945-1950 Franco związał Hiszpanię militarnie z USA, zawierając sojusz wojskowy (poza NATO). Franco zgodził się aby jedna z kilku hiszpańskich kolonii w Afryce – Gwinea Hiszpańska składająca się z terytoriów: Rio Muni i Fernando Po (obecnie Gwinea Równikowa) ogłosiła niepodległość w 1968 gdzie utrzymano wpływy polityczne i ekonomiczne. W największej kolonii – Saharze Hiszpańskiej (obecnie Sahara Zachodnia) od początku lat siedemdziesiątych XX wieku trwała walka o niepodległość zarówno metodami politycznymi jak i militarnymi. W odpowiedzi reżim frankistowski zastosował represje wobec miejscowej ludności.

Gospodarka hiszpańska pod rządami Franco

Osiągnięcia gospodarcze Hiszpanii latach 1955-1975 określane są często mianem "hiszpańskiego cudu gospodarczego". Zdaniem liberalnych ekonomistów jego przyczyną były reformy wolnorynkowe, liberalizacja rynku, obniżenie podatków i prywatyzacja. W latach 1960-1966 hiszpański PKB wzrósł łącznie o 138%, a Hiszpania z niestabilnego politycznie i biednego kraju stała się najszybciej po Japonii rozwijającym się państwem (tempo wzrostu PKB w latach 1960-75 wynosiło 7,2% rocznie, przeciętne tempo wzrostu płac realnych, w tym czasie wyniosło 7,9% rocznie, inflacja spadła poniżej 5%). W 1971 r. Hiszpania stała się czwartym na świecie producentem statków. W latach 1960-1970 produkcja stali wzrosła ponad trzykrotnie, a produkcja samochodów jedenastokrotnie. Wpływ na dobre wyniki gospodarcze miał również sektor turystyczny, który od lat 60. zaczął się rozwijać (w latach 1960-1970 21 milionów turystów przekroczyło hiszpańską granicę, a w 1965 r. wartość wpływów z turystyki osiągnęła 1 miliard 104 miliony dolarów). Efektem przemian zmieniły się struktura zatrudnienia w Hiszpanii (z 42% zatrudnionych w rolnictwie w 1960 r. do 25% w 1970 r.); procent ludności miast powyżej 100 tys. mieszkańców (z 27,7% w 1960 r. do 50% w 1975 r.) i poziom życia (w 1960 r. 1% hiszpańskich rodzin posiadało telewizory, 4% lodówki i 4% samochody, a w 1969 r. już odpowiednio 62%, 63% i 24%).

Działania stosowane wobec weteranów wojennych i przeciwników politycznych za rządów generała Franco

Po wygraniu wojny domowej, Franco wprowadził system działań skierowanych przeciwko działaczom związanym z siłami Republiki. Liczba ofiar terroru waha się od 150 000, przez 200 000 do 400 000 ofiar. Reżim utworzył własne obozy koncentracyjne

Po zajęciu Francji przez Niemców, zachęcał on okupantów do wysyłania przebywających w tym krajurepublikanów do obozów śmierci. 5000 republikanów zostało wywiezionych do Dachau inni do Buchenwald (w tym pisarz Jorge Semprun), Bergen-Belsen, Sachsenhausen, Auschwitz, Flossenbürg i Mauthausen-Gusen (5 000 z 7200 hiszpańskich więźniów w Mauthausen zginęło).

Część z więźniów krótkoterminowo była przetrzymywana w obozach odosobnienia. Prawdopodobnie spadek liczby uwięzionych nastąpił dopiero od roku 1953. Osoby wychodziły z tzw. "wilczym biletem", trafiały do państwowych przytułków lub po prostu na ulicę.

Od czasu wprowadzenia dyktatury frankistowskiej, dzieci działaczy republikańskich były masowo odbierane rodzicom, i przekazywane w ręce rodzin wyznających idee prawicowe lub do sierocińców prowadzonych przez Kościół katolickie, gdzie były wychowywane zgodnie z ideą faszystowską (w propagandzie nazywana to jako "edukacja moralna"). Taki los mógł spotkać od 30 do 40 tysięcy dzieci. W 1941 wprowadził dekret pozwalający wprowadzać do metryk, fałszywe dane, odtąd rodziny dokonujące tzw. adopcji mogły być prawnie uznane jako rodzice biologiczni. Początkowo "adopcji" dokonywano głównie na dzieciach strony republikańskiej, wkrótce ofiarami handlu ludźmi padały przypadkowe rodziny. Proceder skutkował masowemu procederowi trwającemu nawet po upadku dyktatury. W handlu ludźmi uczestniczyli duchowni, lekarze i przedstawiciele reżimu. Szacuje się, że w ten sposób porwanych i sprzedanych mogło zostać kilkaset tysięcy dzieci. Rodzice często fałszywie informowani byli o śmierci dziecka, a współczesne ekshumacje dowiodły, że wiele z trumien rzekomo martwego dziecka nie zawiera nawet zwłok. W handlu oraz porwaniach dzieci działaczy republikańskich uczestniczyły zakonnice, lekarze, księża, położne i urzędnicy.

Prześladowano mniejszości seksualnych, w szczególności zakazano aktów homoseksualnych. Teoretycznie całkowicie zakazana była też prostytucja. Oskarżenia o homoseksualizm i prostytucję były często wykorzystywane jako forma szczególnie uciążliwej represji w stosunku do przyłapanych polityków. Homoseksualiści do szpitali psychiatrycznych.

Życie prywatne

16 października 1923 roku Franco poślubił Carmen Polo Martínez-Valdès (ur. 11 lipca 1900, zm. 6 lutego 1988), pochodzącą z arystokratycznej rodziny. 14 lutego 1926 roku na świat przyszło ich jedyne dziecko – Carmen Franco Polo, znana też pod zdrobniałymi imionami Nenuca, Carmencita czy Morita. Jej wnuk Ludwik Burbon (hiszp. Luis Alfonso Gonzalo Victor Manuel Marco de Borbón y Martínez-Bordiú) jest też prawnukiem króla Hiszpanii – Alfonsa XIII i pretendentem do korony Francji.

Frankizm

 

autorów (m.in. Stanley G. Payne, Norman Davies, Tim Ripley) określa go mianem faszystowskiego.

Ocena postaci

Postać generała Franco oraz wojny domowej i jej skutków w dalszym ciągu budzi wiele emocji i kontrowersji, zarówno w samej Hiszpanii, jak i na świecie. Jednoznacznie potępiana jest w środowiskach lewicowych i centrolewicowych, gdzie Franco zazwyczaj widziany jest jako faszysta i stawiany niemal w jednym szeregu z Mussolinim i Hitlerem. Natomiast w środowiskach prawicowych i centroprawicowych spotykać się można ze skrajnie różnymi ocenami postaci (ocena ta łączy się zazwyczaj z całościowym spojrzeniem na strony konfliktu hiszpańskiej wojny domowej).

Argumenty zwolenników

• strona republikańska w czasie sprawowania rządów podczas wojny domowej wprowadziła terror wobec frankistów, stosowała liczne egzekucje i represje zarówno wobec przeciwników politycznych, jak i osób nie prowadzących działalności politycznej, ale związanych z Kościołem katolickim. Często dochodziło do mordowania księży, zakonnic czy osób świeckich znanych z przywiązania do Kościoła. Profanowano świątynie katolickie, synagogi i meczety.
• mordy i represje po stronie republikanów nasiliły się w czasie trwania wojny domowej.
• Franco, pomimo że przystąpił do sojuszu z Hitlerem i Mussolinim (dołączył do tzw. paktu trzech) był przeciwny rasistowskiej ideologii Hitlera. Zezwalał na ucieczkę przez Hiszpanię z okupowanej Europy europejskich Żydów, przy czym faworyzował Sefardyjczyków. Hiszpania nie przystąpiła do II wojny światowej, jednak wysłała oddziały wojskowe na front wschodni do walki z ZSRR.
• Hiszpania gen. Franco była jedynym krajem zaangażowanym w ratowanie Żydów z rąk hitlerowców, poprzez nadawanie im masowo obywatelstwa hiszpańskiego. Te działania doprowadziły do uratowania min. 46 000 Żydów, głównie Sefardyjczyków.
• radykalne reformy wolnorynkowe i liberalizm ekonomiczny, wprowadzony przez rząd Franco w połowie lat 50. XX w., uczyniły z Hiszpanii tygrysa gospodarczego, drugie po Japonii najszybciej rozwijające się państwo świata oraz dwunastą światową potęgę gospodarczą.
• stabilne rządy gen. Franco, trwające 40 lat są, jak na warunki hiszpańskie, swoistym fenomenem. Od czasu agresji napoleońskiej na Hiszpanię, krajem tym wstrząsały bezustanne wojny domowe i przewroty. Między 1833 a 1868 rokiem Hiszpania miała 41 rządów, dwie wojny domowe, dwie regencje, jedną zdetronizowaną królową, trzy nowe konstytucje, 15 rewolt wojskowych, dwa powstania na Kubie. W ciągu następnych 34 lat – 27 rządów, republikę (która w ciągu 11 miesięcy miała czterech prezydentów), wojnę domową trwającą sześć lat, kilka rewolt, przegraną wojnę ze Stanami Zjednoczonymi, dwóch zamordowanych premierów i dwie konstytucje. Potem była republika (1931-1936), która zdążyła mieć dwóch prezydentów, 12 rządów, kilka prób buntów i rewolucji, masę politycznych morderstw, aktów terroru i palenia kościołów. Na tle takiej historii 36 lat stabilizacji politycznej uważane jest za wartość samą w sobie.
• od połowy lat 50. wprowadzano prawa zezwalające na coraz większą wolność osobistą. Konsekwentnie zakazywano jednak wielu działań niezgodnych z nauką Katolicką i tzw. "Patrzenia w lewo", czyli popierania poglądów lewicowych (w szczególności radykalnego socjalizmu).
• zamach stanu i wojna domowa doprowadziła do radykalizacji strony republikańskiej, masowych mordów z jej strony i skorzystania z pomocy ZSRR

Argumenty przeciwników

• biały terror który zaprowadził w kraju
• fakt wywołania puczu wojskowego przeciwko legalnemu rządowi o orientacji lewicowej, który doszedł do władzy w drodze wyborów
• zamach stanu zapoczątkował krwawą wojnę domową, która wyniszczyła kraj i doprowadziła do śmierci kilkaset tysięcy ludzi
• wprowadzenie osobistej dyktatury (głowa państwa, szef rządu, głównodowodzący sił zbrojnych, przewodniczący jedynej legalnej partii politycznej, wódz narodu – caudillo), w której podporą były: Falanga, armia i Kościół katolicki
• pomoc udzielona rebeliantom Franco przez nazistowskie Niemcy i faszystowskie Włochy
• stworzenie reżimu z systemem rządów jedynej legalnej partii (Falanga) z przybudówkami młodzieżowymi i paramilitarnymi, przymusowymi korporacjami zawodowymi (przed liberalizacją rynku), obozami pracy, obozami koncentracyjnymi, cenzurą i tajną policją
• szereg represji stosowanych zarówno w czasie wojny domowej, jak i po jej zakończeniu; represje stosowane były nie tylko wobec czynnych przeciwników generała Franco, ale też wobec osób zaledwie podejrzanych o sprzyjanie stronie republikańskiej,
• tłumienie dążeń do form autonomii krajowych ludności niehiszpańskiej (Baskowie, Katalończycy) – zakazy używania symboliki narodowej oraz języka pod groźbą surowych kar
• niedopuszczenie do faktycznej restauracji monarchii, zamiast tego dożywotnie sprawowanie władzy bez formalnych podstaw
• sprawowanie polityki protekcjonizmu (w pierwszych kilku latach rządów).
• zwrot posiadłości ziemskich Kościołowi, z których republika wywłaszczyła go przed laty. Przywrócono wpływy kleru w administracji prowincjonalnej, wyłączono duchownych spod jurysdykcji państwowej i oddano pod kontrolę 88% szkolnictwa i 77% wydawnictw.
• liczne morderstwa na cywilach, ataki lotnicze (Guernica) i zbiorowe egzekucje.
• wspomaganie państw osi a szczególnie nazistowskich Niemiec, sformowanie Błękitnych Dywizjonów które walczyły po stronie Niemiec. Rzeczywisty koniec współpracy z państwami osi nastąpił kiedy alianci zaczęli wygrywać na wszystkich frontach.
• doprowadził do ostatecznego upadku dawnego morskiego imperium Hiszpanii tracąc na skutek Marokańskich żądań większą część tzw. Maroka Hiszpańskiego.
• ukrywanie zbrodniarzy wojennych, terrorystów (OAS) i nazistowskich kolaborantów po zakończeniu II wojny Światowej.
• udział junty w masowym handlu dziećmi oraz odbieraniu dzieci rodzinom republikańskim.

Najczęściej przytaczanym argumentem w obronie generała Franco jest ten, iż wobec zagrożenia ze strony komunistów i anarchistów powstała nadzwyczajna sytuacja, wymagająca nadzwyczajnych działań. Z drugiej zaś strony, komuniści do wybuchu wojny byli marginesem we Froncie Ludowym, posiadali jedynie 17 mandatów na 460 i nie brali udziału w rządzie, natomiast anarchiści przed wojną nie popierali ani rządu ani Frontu. W związku z tym stosowane przez Franco represje jego zwolennicy bądź usprawiedliwiają (zwykle robi to prawica) bądź (częstsze stanowisko) potępiają, stwierdzając jednak, że zasługi generała w uratowaniu Hiszpanii od komunizmu i anarchii przewyższają złe strony jego rządów. Ponadto zdaniem zwolenników Franco jego "zła prasa" ma dwojaką przyczynę – ich zdaniem we współczesnym świecie panują ideologie lewicowe stojące na antypodach kontrrewolucji i katolickiej Hiszpanii Franco. Drugą ma być twierdzenie, iż znakomita większość niehiszpańskojęzycznych publikacji o Franco jest dziełem jego zaciekłych wrogów politycznych