Gabriela Zapolska, właśc. Maria Gabriela Janowska z domu Piotrowska herbu Korwin, primo voto Śnieżko-Błocka (ur. 30 marca 1857 w Podhajcach, zm. 17 grudnia 1921 we Lwowie) – polska aktorka, dramatopisarka, powieściopisarka i publicystka.

Przedstawicielka polskiego naturalizmu, wykpiwała moralną obłudę mieszczaństwa; pisała komedie satyryczne, dramaty i powieści.

Urodzona we wsi Podhajce (przedmieście Łucka) na Wołyniu w rodzinie ziemiańskiej (ojciec – Wincenty, był zamożnym ziemianinem, matka – Józefa z Karskich – eks-tancerką baletową z Warszawy). Uczyła się w rodzinnym domu i krótko w zakładzie Sacré Coeur oraz w prywatnym Instytucie Wychowawczo-Naukowym we Lwowie. W 1876 wyszła za mąż za porucznika gwardii carskiej, młodego ziemianina ze Żmudzi, Konstantego Śnieżko-Błockiego herbu Leliwa, szybko jednak od męża odeszła, małżeństwo unieważniono w roku 1888. W 1882, po zerwaniu z rodziną i mężem, została aktorką, występując w Krakowie, Lwowie, Poznaniu i w galicyjskich zespołach wędrownych. Cechowała ją obsesyjna niechęć, a czasem wprost wrogość w odniesieniu do mężczyzn, w których niemal zawsze widziała tylko sprawców wszelkich nieszczęść mogących spotkać kobiety w ich życiu. Gorąco pragnęła zostać aktorką, co zaprowadziło ją do różnych zespołów wędrownych i okresowych, na poły amatorskich teatrzyków Galicji, Królestwa Polskiego oraz Poznańskiego. Od 1879 roku uprawiała już aktorstwo zawodowo, jednak uważając się za artystycznie niedocenianą i nieustannie skonfliktowana ze środowiskiem teatralnym, w roku 1889 wyjechała do Paryża w celu doskonalenia swoich aktorskich umiejętności i osiągnięcia większego uznania. Przebywała tam 5 lat, do roku 1895, wchodząc w skład słynnego Théâtre Libre A. Antoine'a, a potem modernistycznego Théâtre de l'Œuvre. Sukcesów jednak nie odniosła. Po powrocie do kraju bez powodzenia starała dostać się do warszawskich Teatrów Rządowych, trafiła ponownie do teatrzyków objazdowych i ogródkowych, by wreszcie dobić się angażu w krakowskim teatrze kierowanym przez Tadeusza Pawlikowskiego, gdzie zdobyła pewne powodzenie, stając się jednakże przy okazji ofiarą ostrej krytyki sprawozdawców teatralnych.

Jako pisarka zadebiutowała w 1883 roku pod pseudonimem Gabriela Zapolska. Debiutowała opowiadaniem pt. Jeden dzień z życia róży (1881), ogłaszała nowele i powieści w prasie lwowskiej, następnie warszawskiej. Jej utwory: opowiadanie Małaszka (1883), powieści Kaśka Kariatyda (1885-1886), Przedpiekle (1889) stały się przedmiotem polemik, wywołały oburzenie konserwatywnej krytyki ze względu na dominujący w nich naturalizm; w powieściach O czym się nie mówi (1909) i O czym się nawet myśleć nie chce (1914) podjęła problematykę prostytucji i chorób społecznych. Napisała wiele nowel, powieści i sztuk teatralnych, z których najsłynniejszą jest grana do dziś Moralność Pani Dulskiej. Ze względu na swoje porywcze usposobienie i różne niefortunne uwarunkowania życiowe Zapolska stale była z kimś skłócona i poróżniona. Miewała nieustannie zatargi z dyrektorami i reżyserami teatrów, w których występowała lub w których wystawiano jej sztuki. Od 1904 zamieszkała na stałe we Lwowie, zorganizowała wraz z drugim mężem, malarzem Stanisławem Janowskim, zespół teatralny, z którym objeżdżała Galicję.

W roku 1912 wzięła udział w zorganizowanej w Pradze Wystawie Pracy Kobiety Polskiej; została członkiem komisji artystycznej Teatru Premier, współpracowała z lwowskim Teatrem niezależnym. Po zajęciu Lwowa przez wojska rosyjskie (wrzesień 1914) prowadziła przez pewien czas cukiernię. Mieszkała w willi "Skiz" na Łyczakowie, gdzie spędziła ostatnie lata swego życia.

Zmarła 17 grudnia 1921 we Lwowie i została pochowana w Alei Zasłużonych na Cmentarzu Łyczakowskim.

Twórczość

Utwory literackie Zapolskiej są bardzo nierówne pod względem poziomu artystycznego, co było efektem pisania w celach zarobkowych i skupienia na karierze aktorskiej. Nieuregulowany tryb życia nie pozwalał na szlifowanie stylu czy uzupełnianiu braków z wiedzy ogólnej. Autorka skupiała się przeważnie na aprobacie lub negacji jakichś cech ludzkich lub zjawisk społecznych – sama podkreślała, że traktuje swoją twórczość jako protest przeciwko wszelkiej obłudzie.

Pod wpływem Emila Zoli i innych naturalistów opisywała fakty i zjawiska życia codziennego. Zmysł obserwacji i umiejętności dziennikarskie pomagały jej w tym. Była przekonana o społecznej służbie literatury.

Twórczość dramatyczna Zapolskiej podzieliła się na dwa rodzaje: melodramatyczną dla popularnych wówczas "teatrów ogródkowych" (Skiz, Małka Szwarcenkopf) i komedie bądź tragedie dla teatrów wielkomiejskich. Tę drugą część cechuje wyraźny wpływ dramatów naturalistycznych (postulat pogłębienia psychologii postaci, rezygnacja z zawikłanej i nieprawdopodobnej akcji – intrygi, analizowanie ludzkich charakterów etc.). Zwracała uwagę na rolę rekwizytów, dekoracji, mimiki i na zróżnicowanie języka kreowanych bohaterów.

Interesowała się kulturą żydowską, piętnowała antysemityzm. W tygodniku „Życie” opublikowała powieść Antysemitnik. Podejmowała również tematykę patriotyczną (Tamten został, Sybir, Jesiennym wieczorem) – nawiązywała do tradycji romantyzmu.

W 1927 w Berlinie odbyła się premiera operetki Carewicz z muzyką Ferenca Lehára i librettem Beli Jenbacha i Heinza Reicherta, na podstawie sztuki Zapolskiej o tym samym tytule.

Opinie ówczesnej krytyki

Teodor Jeske-Choiński (czasopismo konserwatywne "Niwa") zarzucał niemoralność sztuk Zapolskiej – a zwłaszcza lubieżność i ordynarność. Takie opinie środowiska konserwatywnego nie zmieniły się aż do początku dwudziestolecia międzywojennego. Obiektywnie sztuki Zapolskiej oceniali Piotr Chmielowski i Wilhelm Feldman, nie dostrzegali jednak istotnych problemów poruszanych w jej twórczości. Stanisław Brzozowski uważał natomiast, że Zapolska mogłaby napisać jedną książkę bardzo dobrą, ale elementy tej książki rozproszyły się w zbyt wielu nowelach, komediach i powieściach.

Dzieła

• 1881 – Jeden dzień z życia róży (debiut, nowela). W tym samym roku: Małaszka (opowiadanie),
• 1885 – Akwarele (zbiór nowel), Kaśka Kariatyda (powieść, druk do 1886 r.)
• 1887 – Małka Szwarcenkopf (utwór dramatyczny)
• 1889 – Przedpiekle (powieść)
• 1891 – We krwi (powieść), Szmat życia (powieść)
• 1893 – Menażeria ludzka (zbiór opowiadań)
• 1895 – Janka (powieść)
• 1896 – Tamten, Wodzirej (powieść w dwóch tomach)
• 1897 – Żabusia (utwór dramatyczny), Sybir, Fin-de siecle'istka (powieść)
• 1898 – Jojne Firułkes (utwór dramatyczny)
• 1888 – Kaśka Kariatyda (powieść)
• 1899 – Zaszumi las (powieść), Antysemitnik (powieść)
• 1902 – Jak tęcza (powieść), Tresowane dusze (utwór dramatyczny), Mężczyzna (utwór dramatyczny)
• 1903 – A gdy w głąb duszy wnikniemy (powieść), Nieporozumienie (utwór dramatyczny)
• 1904 – Sezonowa miłość (powieść)
• 1905 – Jesiennym wieczorem (utwór dramatyczny, wydanie pod pseudonimem Józef Maskoff)
• 1907 – Moralność pani Dulskiej (utwór dramatyczny), Córka Tuśki (powieść), Ich czworo (utwór dramatyczny)
• 1908 – Pani Dulska przed sądem (opowiadanie),
• 1909 – O czym się nie mówi (powieść), Skiz (utwór dramatyczny)
• 1910 – Panna Maliczewska (utwór dramatyczny)
• 1911 – Śmierć Felicjana Dulskiego, (opowiadanie)
• 1913 – Kobieta bez skazy (powieść)
• 1914 – O czym się nawet myśleć nie chce (powieść)
• 1922 – Frania Poranek: jej dalsze losy (powieść)
• 1923 – Z pamiętników młodej mężatki (opowiadanie)

Zobacz też

• Dulszczyzna
• Kołtun
• Tabu