Gustaf Gründgens, Gustaf Heinrich Arnold Gründgens (ur. 22 grudnia 1899 w Düsseldorfie, Niemcy; zm. 7 października 1963 w Manili, Filipiny) – niemiecki aktor teatralny i filmowy, reżyser, producent, dyrektor teatrów. Uważany jest za najwybitniejszego aktora niemieckiego okresu III Rzeszy, a niewątpliwie był również najpopularniejszym aktorem w ówczesnych Niemczech.

Lata dwudzieste

Jego ojciec był przemysłowcem. Gründgens debiutował na scenie w 1918. Jego kariera artystyczna rozpoczęła się w prowincjonalnych teatrach Kilonii i Halberstadt. Następnie występował jako aktor i reżyser w hamburskim teatrze Kammerspiele i ostatecznie w Berlinie. Debiut reżyserski Gründgensa nastąpił w 1925 sztuką Anja i Estera Klausa Manna, swojego wielbiciela z tamtych lat. W sierpniu 1926 Gründgens ożenił się z jego siostrą, Eryką. Państwo młodzi zamieszkali w Hamburgu. Pod koniec lat dwudziestych, już po rozwodzie z Eryką, który nastąpił w 1929, Gründgens pracował w Teatrze Niemieckim (niem. Deutsches Theater) w Berlinie jako aktor i reżyser oraz współpracownik Maxa Reinhardta. Występował również w kabaretach i grał w filmie. W 1932 został dyrektorem (intendentem) berlińskiego Teatru Państwowego. W tym też roku wystąpił po raz pierwszy w teatrze w roli swego życia – jako Mefisto w Fauście Goethego, którą to rolę powtarzał jeszcze kilkakrotnie w swoim życiu. W tym okresie, jak wielu ówczesnych intelektualistów niemieckich, wykazywał sympatie lewicowe, wyrazem czego było snucie planów utworzenia „teatru rewolucyjnego”.

W III Rzeszy

W momencie przejęcia władzy przez Hitlera w 1933 Gründgens przebywał w Szwajcarii, zdecydował się jednak na powrót do Niemiec w kwietniu tego roku. W 1934 mianowany został dyrektorem Państwowego Teatru Pruskiego w Berlinie na miejsce Hannsa Josta, który sprowadził go ze Szwajcarii. W 1936 ożenił się powtórnie, tym razem z aktorką Marianne Hoppe.

Gründgens uchodził za protegowanego ministra lotnictwa i dowódcy Luftwaffe marszałka Hermanna Göringa, co pozwalało mu niejednokrotnie opierać się naciskom Josepha Goebbelsa, ministra propagandy i człowieka mającego najwięcej do powiedzenia w dziedzinie kulturalnej w III Rzeszy. Dzięki temu m.in. oparł się naciskom zmierzającym do obsadzenia go w głównej roli w antysemickim filmie Jud Süss (Żyd Süss) Veita Harlana.

W drugiej połowie lat trzydziestych działalność aktorska i reżyserska Gründgensa rozkwitła. Wielu krytyków uważa, że właśnie w jego berlińskim teatrze w czasie wojny klasyczny teatr niemiecki osiągnął swój najwyższy poziom. Sam Gründgens zaznał w tym okresie licznych przywilejów (został członkiem pruskiej Rady Stanu, otrzymał tytuły generalnego intendenta oraz aktora państwowego) i zdobył olbrzymią popularność, popartą znacznym majątkiem (m.in. luksusowa willa, luksusowe samochody, konie). Jego gaża za film wynosiła wówczas 80 tysięcy marek, gdy np. pensja ministra w hitlerowskim rządzie wynosiła 20 tysięcy. O jego towarzystwo zabiegali czołowi przedstawiciele nazistowskiej elity. Dzięki poparciu najwyższych czynników w państwie Gründgens miał znaczną swobodę twórczą, m.in. w 1939 zrealizował film Dwa światy, w którym pojawiły się motywy miłości homoseksualnej, oficjalnie zakazanej i potępianej w III Rzeszy.

Jego nazwisko figurowało na Gottbegnadeten-Liste (Lista obdarzonych łaską Bożą w III Rzeszy) wśród Niezastąpionych.

W armii i niewoli

W 1943 Gründgens wstąpił do armii. Służył w obronie przeciwlotniczej m.in. na terenie Holandii. W 1944 powrócił do Berlina, ale w związku z zamknięciem teatrów w Rzeszy przez Goebbelsa, nie występował na scenie. W 1945, po zdobyciu Berlina przez Armię Czerwoną i klęsce Niemiec, trafił do radzieckiego obozu jenieckiego w Jamlitz. W jego uwolnienie z obozu zaangażowali się wybitni artyści niemieccy, w tym Paul Wegener, Erich Kästner i Ernst Busch. Petycje oraz wstawiennictwo sowieckiego oficera kulturalnego (a później znanego historyka filozofii), Arsenija Gułygi, przyczyniły się do uwolnienia aktora już w 1946. W obozie spędził 9 miesięcy.

Okres powojenny

Po uwolnieniu zamieszkał wraz z żoną w Charlottenburgu i powrócił do pracy scenicznej. Wkrótce jednak małżonkowie rozwiedli się. W 1949 adoptował Petera Gorskiego. W latach 1946–1947 grał w berlińskim teatrze im. Maxa Reinhardta. W 1947 Gründgens został dyrektorem teatru miejskiego w Düsseldorfie, a w 1955 – teatru dramatycznego w Hamburgu. Grał w teatrach niemieckich i zagranicznych, m.in. w Moskwie, Leningradzie, Nowym Jorku i Edynburgu. W 1963 wyruszył w podróż dookoła świata. Zmarł w Manili na Filipinach w nocy z 6 na 7 października 1963 na skutek przedawkowania środków nasennych.

Klaus Mann i Mefisto

Gustaf Gründgens w znacznej mierze został sportretowany w postaci głównego bohatera Hendrika Höfgena w powieści „z kluczem” Mefisto Klausa Manna. Drogi Manna i Gründgensa rozeszły się jeszcze w latach dwudziestych. Klaus Mann był przeciwny związkowi swojej siostry z aktorem. Po opuszczeniu Niemiec po dojściu Hitlera do władzy Mann wytykał dawnemu przyjacielowi służenie reżymowi hitlerowskiemu i bliskie kontakty z Göringiem. Przedstawił go w powieści jako sadomasochistę, podczas gdy krążące plotki zarzucały aktorowi homoseksualizm czy biseksualizm.

Próba wydania powieści w Niemczech zaraz po wojnie się nie powiodła – żaden z wydawców nie chciał wydać powieści, w której został w niekorzystnym świetle sportretowany najpopularniejszy, i o ogromnych wpływach, aktor niemiecki. Powieść ukazała się w Niemczech najpierw w NRD w 1956, później kilkakrotnie w RFN.

W 1966 adoptowany syn Gründgensa, Peter Gorski-Gründgens, doprowadził do sądowego zakazu wydawania książki jako powieści z kluczem, w której, jak brzmiała sentencja wyroku:

Klaus Mann mści się na Gründgensie, ponieważ sądzi, że przez małżeństwo z nim splamiony został honor jego siostry.