Henryk Bronisław Arctowski (ur. 15 lipca 1871 w Warszawie jako Henryk Artzt, zm. 21 lutego 1958 w Waszyngtonie) – polski geograf, geofizyk, geolog, meteorolog, glacjolog i podróżnik, związany z badaniami krajów polarnych.

Arctowski urodził się w Warszawie w rodzinie Artztów, których przodkowie przybyli do Polski w XVII wieku z Wirtembergii. Naukę gimnazjalną podjął około 1881 roku w Inowrocławiu, lecz na skutek szykan ze strony Niemców zmuszony był przerwać naukę po trzech latach. Rodzice przenieśli go do belgijskiego Liège i tam ukończył szkołę średnią Athénee. W Liège rozpoczął studia na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym w zakresie matematyki i fizyki (1888), by zdobyć wiedzę z zakresu astronomii, lecz po roku przeniósł się na studia do Paryża. W Paryżu podjął studia z zakresu geologii i chemii w tamtejszym Muzeum Przyrodniczym. Studia te kontynuował na Sorbonie, uczęszczał także na wykłady w Collège de France i w paryskiej Szkole Górniczej. W rezultacie zakres studiów objął chemię z geochemią, petrografią i mineralogią. W 1893 roku rozpoczął pracę na Uniwersytecie w Liège pod kierunkiem profesora Walthera Springa. W tym samym roku dla podkreślenia swojej polskości, Henryk Artzt wystąpił do rządu belgijskiego o zgodę na zmianę swojego nazwiska na Arctowski. W latach 1894–1896 Henryk Arctowski opublikował w Liège 20 artykułów w czasopismach naukowych: „Bulletin de l’Academie Royale de Belgique”, „Zeitschrift fur anorganische Chemie”. Zajmował się wówczas petrologią skał magmowych, a głównie warunkami termodynamicznymi minerałów skałotwórczych.

Antarktyda

W 1895 Arctowski poznał belgijskiego podróżnika, Adriena de Gerlache de Gomery'ego, przygotowującego wyprawę antarktyczną na statku Belgica. Arctowski podjął przygotowania do wyprawy. Kolejne dwa lata poświęcił na dodatkowe studia: geologiczne, oceanograficzne w Anglii, meteorologiczne w Anglii i w Belgii, oraz glacjologiczne w Szwajcarii. W celu praktycznego zaznajomienia się z metodami badań oceanograficznych odwiedził w Anglii G. Murraya i J. Buchanana – uczestników wyprawy antarktycznej w 1874 roku na statku „Challenger”. Korzystał również z konsultacji brytyjskich meteorologów, m.in. Williama Napier Shawa.

Przed wyruszeniem na wyprawę w 1897 roku zgłosił akces polskiego meteorologa Antoniego Dobrowolskiego. Podczas wyprawy Dobrowolski jako asystent Arctowskiego prowadził obserwacje meteorologiczne. De Gerlache opisał wyprawę w swojej książce Piętnaście miesięcy na oceanie antarktycznym, której polskie wydanie w tłumaczeniu Zofii Nałkowskiej ukazało się w 1903 roku.

Po powrocie z wyprawy Arctowski w 1899 roku nie dostał porzuconej wcześniej posady na Uniwersytecie w Liège, więc podjął pracę w Observatoire Royal de Belgique w Ukkel w Belgii, gdzie poświęcił się opracowywaniu materiałów zebranych podczas wyprawy. Badania Arctowskiego obejmowały zagadnienia z zakresu geologii, glacjologii, meteorologii, oceanografii, optyki atmosfery oraz zjawiska zórz polarnych. Arctowski zredagował „Projekt międzynarodowych badań Antarktydy” i przedstawił go na Kongresie Asocjacji Brytyjskiej do Popierania Nauk, który odbywał się w angielskim Dover we wrześniu 1899 roku. Około 1900 roku Arctowski poślubił w Londynie amerykańską śpiewaczkę Arian Jane Addy. W latach 1903–1909 kierował stacją meteorologiczną obserwatorium w belgijskim Ukkel. W 1907 projektował drugą belgijską wyprawę antarktyczną, ale wyprawa ta nie doszła do skutku. Kolejna ekspedycja na Antarktydę odbyła się dopiero w latach 1911–1912. Była wówczas kierowana przez Amundsena i Roberta Scotta.

Stany Zjednoczone

W 1909 roku Arctowski wyjechał do Stanów Zjednoczonych, by uczestniczyć w rozstrzyganiu sporu dotyczącego pierwszeństwa w dotarciu do bieguna północnego przez Fredericka Cooka i Roberta Peary. Arctowski pozostał w USA i zamieszkał w Nowym Jorku. Latem 1910 roku uczestniczył we francuskiej wyprawie na Spitsbergen i Lofoty na statku „Ile-de-France”, następnie przez kolejne osiem lat był dyrektorem działu przyrodniczego Nowojorskiej Biblioteki Publicznej i kontynuował prace badawcze nad zmianami klimatycznymi.

Polska

W 1912 roku Uniwersytet Franciszkański we Lwowie nadał Arctowskiemu godność doktora honoris causa. W Nowym Jorku Arctowski współpracował z „Komisją do Spraw Polski” (Komisja House'a). W 1918 roku opracował „Report on Poland, compiled for the use of the American Delegation to the Peace Conference” – raport składający się z kilkunastu części, omawiający kwestie dotyczące polskiej demografii, agrokultury, geologii i bogactw naturalnych, industrializacji, wyznań i języków. W latach 1919–1920 przebywał w Paryżu, gdzie udzielał pomocy polskiej delegacji. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości Arctowski wrócił do ojczyzny. Od premiera Ignacego Paderewskiego otrzymał propozycję objęcia stanowska ministra oświaty (Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego), lecz jej nie przyjął. O Arctowskiego zabiegały wówczas dwa polskie uniwersytety: Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie, oraz Uniwersytet Warszawski. Arctowski wybrał uniwersytet we Lwowie i wkrótce objął tam Katedrę Geofizyki i Meteorologii, która następnie przekształciła się w Instytut Geofizyki i Meteorologii. Kierował nim do 1939 roku. W tym czasie opublikował wraz ze swym zespołem ponad 130 prac naukowych. W latach 1921–1939 ukazało się 10 tomów „Komunikatów Instytutu Geofizyki i Meteorologii UJK” – wydawnictwa, którego Arctowski był redaktorem naczelnym. W 1935 został członkiem Polskiej Akademii Umiejętności. W sierpniu 1939 jako prezydent Międzynarodowej Komisji Zmian Klimatu wyjechał na Kongres Międzynarodowej Unii Geodezyjno-Geofizycznej w Waszyngtonie. Wybuch II wojny światowej uniemożliwił mu powrót do Polski.

Ponowny pobyt w USA

W Waszyngtonie Arctowski przyjął propozycję pracy w Smithsonian Institution. Z tą instytucją był związany w latach 1939–1950. Prowadził tam badania promieniowania słonecznego, a w szczególności zmian stałej słonecznej i ich wpływ na zmiany pogody. 23 lipca 1940 roku Henryk Arctowski wraz z żoną otrzymali obywatelstwo amerykańskie[4]. W 1945 roku nawiązał współpracę z polskimi instytucjami naukowymi. W 1950 zrezygnował z pracy w Smithsonian Institution ze względu na zły stan zdrowia. Przeprowadził się do Nowego Jorku (1953), później na Florydę (1954), a w 1957 wrócił do Waszyngtonu. Tam zmarł w 1958. Zgodnie z wolą wyrażoną w testamencie został pochowany w Warszawie. Grobowiec Henryka i Arian Jane Arctowskich znajduje się na cmentarzu Wojskowym na Powązkach w kwaterze B2.

Publikacje

Lista publikacji Henryka Arctowskiego przekracza znacznie 300 pozycji. Prawdopodobnie było ich łącznie ponad 400, m.in. w języku angielskim i francuskim. Prezentowały one wyniki badań polarnych oraz opisywały przebieg wypraw.

Upamiętnienie

Nazwisko profesora Arctowskiego zostało przez badaczy upamiętnione w wielu nazwach geograficznych. W Arktyce na Spitsbergenie jest: Góra Arctowskiego (78°10’N, 16°30’E) i Lodowiec Arctowskiego, a na Antarktydzie: Półwysep Arctowskiego (64°45’S, 62°25’W), Zatoka Arctowskiego (62°09’S, 58°29’W), Nunatak Arctowskiego (65°06’S, 60°00’W) oraz Góry Arctowskiego (62°01’-62°03’S, 58°05’-58°15’W) i Góra Arctowskiego (74°44’S, 61°28’W). Stacja badawcza zlokalizowana na Wyspie Króla Jerzego w archipelagu Szetlandów Południowych (62°09’S, 58°28’ W) otrzymała w 1978 roku nazwę Polska Stacja Antarktyczna im. Henryka Arctowskiego.