Joachim Lelewel (ur. 22 marca 1786 w Warszawie, zm. 29 maja 1861 w Paryżu) – polski historyk, bibliograf, numizmatyk, poliglota (znał 12 języków), heraldyk i działacz polityczny.

Biografia

Pochodził ze spolonizowanej szlachty pruskiej (jego dziadkiem był Henryk Loelhoeffel von Lowensprung, lekarz nadworny króla Augusta III). Profesor Uniwersytetu Wileńskiego i Uniwersytetu Warszawskiego, poseł na sejm Królestwa Polskiego (1830) i sejm powstańczy z powiatu żelechowskiego, przewodniczący sejmowej Komisji Praw Organicznych i Administracyjnych.

Członek kierowanej przez Adama Czartoryskiego Rady Administracyjnej w powstaniu listopadowym (1830-1831), członek Rządu Narodowego Królestwa Polskiego. Był też prezesem założonego w trakcie powstania listopadowego Towarzystwa Patriotycznego – radykalnego odłamu obozu powstańczego, dążącego do wprowadzenia fundamentalnych reform społecznych. Przypisuje mu się zorganizowanie demonstracji patriotycznej 25 stycznia 1831, ku czci dekabrystów. Jest prawdopodobnie autorem hasła Za wolność naszą i waszą, które widniało na sztandarach powstańczych. 5 października 1831 roku wraz z oddziałami powstańczymi pod dowództwem ostatniego wodza naczelnego powstania gen. dyw. Macieja Rybińskiego przekroczył granicę Królestwa Polskiego i Prus w okolicach wsi Jastrzębie gdzie ogłoszono kapitulację i złożono broń. Wraz z armią na emigrację udały się też władze powstańcze z ostatnim prezesem Rządu Narodowego Bonawenturą Niemojowskim, członkowie sejmu, liczni politycy oraz znani poeci porucznik Wincenty Pol i Seweryn Goszczyński. Odchodząc na obczyznę świadczyli, że nie zrezygnują z podjętego celu. Po przekroczeniu granicy pruskiej na rzece Pissie wraz z żołnierzami armii polskiej został internowani w obozie nad Drwęcą w okolicach zabudowań klasztoru franciszkanów w Brodnicy.

Po upadku powstania emigrował z kraju; na emigracji był działaczem, a po kilku latach przywódcą Młodej Polski, założonej w szwajcarskim Bernie 12 maja 1834 roku przez Feliksa Nowosielskiego, Stolzmana, F. Gordaszewskiego, K. Zaleskiego i J. Dybowskiego półtajnej organizacji o charakterze demokratyczno-republikańskim, związanej z Młodą Europą Giuseppe Mazziniego. W 1837 założył i kierował Zjednoczeniem Emigracji Polskiej, które dążyło do politycznego zjednoczenia całej polskiej emigracji (nie mylić ze Zjednoczeniem Emigracji Polskiej powstałym w Paryżu w 1866 roku).

Politycznie był zwolennikiem ustroju republikańskiego, zaś zainicjowana przez niego tzw. Szkoła lelewelowska (badająca procesy historyczne w ich całości) miała istotny wpływ na rozwój polskiej historiografii.

Był również założycielem, w 1815 roku, Tygodnika Wileńskiego – czasopisma o charakterze naukowo-literackim, na łamach którego debiutował m.in. Adam Mickiewicz. Pomysłodawca odznaczenia w randze orderu "Gwiazda Wytrwałości". Był członkiem honorowym Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk.

Brat Jana Pawła Lelewela, inżyniera i malarza, syn Karola Maurycego Lelewela, prawnika i w latach 1778-1794 skarbnika Komisji Edukacji Narodowej.

Rodzina pochodziła z Austrii, gdzie nosiła nazwisko von Loelhöffel. W XVII wieku przeniosła się do Prus Wschodnich, uzyskując indygenat z nazwiskiem Loelhöffel von Löwensprung. W r. 1768 Karol Maurycy von Löwensprung, ojciec Joachima, otrzymał polski indygenat ze zmianą nazwiska na Lelewel.

Twórczość

• J. Lelewel, Vincent Kadłubek: Ein historisch-kritischer Beytrag zur slavischen Literatur – par hrabia Józef Maksymilian Ossoliński, Joachim Lelewel, Samuel Gottlieb Linde – 1822 – 1250 stron
• J. Lelewel, Tableau de la Pologne ancienne et moderne: sous les rapports géographiques, statistiques ... par Conrad Malte-Brun, Leonard Chodźko, Joachim Lelewel, Michał Podczaszyński – 1830
• Śpiewy historyczne Niemcewicza: z uwagami Lelewela par Julian Ursyn Niemcewicz, Joachim Lelewel – 1835 – 485 stron
• Numismatique du Moyen-Age considérée sous le Rapport du Type par Joachim Lelewel, Jozef Straszewicz – 1835
• Pythéas de Marseille et la géographie de son temps – 1836 – 74 strony
• Joachim Lelewel's kleinere Schriften geographisch-historischen Inhalts – 1836 – 270 stron
• Type gaulois ou celtique: atlas – 1841
• Notice historique sur Benjamin de Tudèle – par Eliakim Carmoly, Joachim Lelewel – 1852 – 41 stron
• Épilogue de la géographie du moyen âge – 1857 – 616 stron
• Dzieje Polski które stryj synowcom swoim opowiedział – 1863 – 510 stron
• Edda czyli Księga religii dawnych Skandynawii mięszkańców (1807)
• Rzut oka na dawnosc litewskich narodow i związki ich z Herulami (1808)
• Uwagi nad Mateuszem herbu Cholewa polskim XII wieku dzieiopisem, a w sczególności nad pierwszą dzieiów iego xięgą (1811)
• Historyka tudzież o łatwem i pozytecznem nauczaniu historyi (1815)
• Joachima Lelewela badania starożytności we względzie geografji : część naukowa (1818)
• Dodatek do Teodora Wagi Historyi książąt i królów polskich : panowanie Stanislawa Augusta (1819)
• Joachima Lelewela bibljograficznych ksiąg dwoje Tom 1 (1823) Tom 2 (1826)
• Edda : to jest Księga religii dawnych Skandynawii mieszkańców (1828)
• Dzieje bibliotek do Dziennika Warszawskiego (1828)
• Dzieje Polski Joachim Lelewel potocznym sposobem opowiedział, do nich dwanaście krajobrazów skreślił (1829)
• Początkowe prawodawstwa polskie cywilne i kryminalne do czasów jagiellońskich (1829)
• Essai historique sur la législation polonaise civile et criminelle, jusqu’au temps des Jagellons, depuis 730 jusqu’en 1403. Paris, 1830.
• Panowanie króla polskiego Stanisława Augusta Poniatowskiego : obejmującé trzydziestoletnie usilności narodu podźwignienia się, ocalénia bytu i niepodległości (1831)
• Numismatique du Moyen-âge, considérée sous le rapport du type. Paris, 1835.
• Polska odradzająca się czyli dzieje polskie od roku 1795 potocznie opowiedziane (1836)
• Joachima Lelewela porównanie dwu powstań narodu polskiego 1794 i 1830-1831 (1840)
• Études numismatiques et archéologiques. Bruxelles, 1841.
• Gilbert de Lannoy i jego podróże (1844)
• Histoire de Pologne Tom 1 (1844) Tom 2 (1844) Atlas (1844)
• Dzieje Litwy i Rusi aż do unii z Polską w Lublinie 1569 zawartej (1844)
• La Pologne au moyen âge. 3 vol. Poznań, 1846.
• Stracone obywatelstwo stanu kmiecego w Polsce (1846)
• Polska wieków średnich czyli Joachima Lelewela w dziejach narodowych polskich postrzeżenia Tom wstępny (1853) Tom 1 (1855) Tom 2 (1847) Tom 3 (1851) Tom 4 (1851)
• Géographie du moyen âge Tome I (1852) Tome II (1852) Tomes III et IV (1852) épilogue (1852)
• Géographie des Arabes. Paris, 1851.
• Cześć bałwochwalcza Sławian i Polski (1857)
• Lotniki piśmiennictwa tułaczki polskiej (1859)
• Geografja. Opisanie krajów polskich (1859)
• O monetach błaznów i niewiniątek z powodu dzieła Rigollota kilka słów Joachima Lelewela (1860)
• Trzy konstytucje polskie. 1791, 1807, 1815. Poznań, 1861.
• Histoire de la Lithuanie et de la Ruthénie jusqu'a leur union définitive avec la Pologne conclue a Lublin en 1569 (1861)
• Nauki dające poznać zrzódła historyczne (1863)
• Historya Polska do końca panowania Stefana Batorego : dzieło pośmiertne (1863)
• Dzieje bibliotek (1868)
• Pamiętnik z roku 1830-31 (1924)

• Listy emigracyjne Joachima Lelewela. Wydała i wstępem poprzedziła Helena Więckowska. (Pięć tomów). Tom I (1831-1835) wydany w 1948 i tom II (1836-1841) w 1949 oraz tom III (1842-1848) wyd. w 1952 w Krakowie przez Polską Akademię Umiejętności. Tom IV (1849-1861) wyd. w 1954 i tom V (1831-1860), wyd. w 1956 jako dodatek przez Ossolineum we Wrocławiu i w Krakowie oraz Indeks Ogólny do 5 tomów.