Jurij Aleksiejewicz Gagarin, ros. Юрий Алексеевич Гагарин (wym. ˈjurʲɪj ɐlʲɪˈksʲeɪvʲɪtɕ gɐˈgarʲɪn) (ur. 9 marca 1934 w Kłuszynie, zginął 27 marca 1968 w okolicach Kirżacza) – radziecki kosmonauta, pierwszy człowiek w kosmosie, Bohater Związku Radzieckiego, Lotnik Kosmonauta ZSRR.

Okres młodości i szkolenie

Urodził się we wsi Kłuszyn koło miasta Gżacka (przemianowanego w 1968 na Gagarin), w obwodzie smoleńskim. Jego ojciec (Aleksiej Iwanowicz) był stolarzem, matka (Anna Timofijewna Gagarin – 1903-12.06.1984) pracowała fizycznie jako dojarka w kołchozie. W 1949, po ukończeniu 15 lat, rzucił szkołę średnią (po ukończeniu sześciu klas, „żeby nauczyć się jakiegoś fachu”) w Gżacku. W 1949 został przyjęty do szkoły zawodowej przy zakładach metalowych (fabryka maszyn rolniczych) w Libercach. Tam szkolił się na odlewnika. Wiosną 1951 rozpoczął naukę w Szkole Technicznej w Saratowie nad Wołgą. W 1954 wstąpił do aeroklubu i rozpoczął naukę pilotażu. W lipcu 1954 wykonał pierwszy samodzielny lot na Jaku-18. 24 sierpnia 1955 roku ukończył kurs w saratowskim aeroklubie. W tym samym roku Jurij, w wieku 21 lat, skończył szkołę z najwyższą oceną i rozpoczął naukę w Wojskowej Szkole Lotniczej w Orenburgu nad rzeką Ural. Tam poznał Walentinę Goriaczewą, młodszą od niego o rok, z którą zawarł związek małżeński 27 października 1957 roku. 10 kwietnia 1959 roku urodziła się ich pierwsza córka Lena, a 7 marca 1961 r. druga córka Gala. 8 stycznia 1956 złozył przysięgę, w lutym awansował na sierżanta. 26 marca 1957 wykonał pierwszy samodzielny lot odrzutowcem MiG-15. 6 listopada ukończył szkołę i awansował na stopień porucznika. W czasie lotu został awansowany do stopnia majora. Kolejne awanse: 12 lipca 1962 r. stopień podpułkownika, a 6 listopada 1963 pułkownika. Po locie w kosmos Nikita Chruszczow odznaczył go Orderem Lenina.

Pod koniec lat 50. XX w. był pilotem MiG-ów w 769 pułku lotnictwa myśliwskiego w Luostari w obwodzie murmańskim. W dniach 20-22 lipca 1961 r. Gagarin przebywał w Polsce (Warszawa, Katowice, Zielona Góra) na zaproszenie rządu PRL i PZPR. 21 grudnia 1963 roku pułkownik Gagarin został mianowany zastępcą dyrektora ośrodka szkolenia kosmonautów, podlegającemu bezpośrednio Nikołajowi Kamaninowi. Od 1 września 1961 do 2 marca 1968 był studentem Akademii Technicznej Lotnictwa im. N.J. Żukowskiego w Moskwie. 17 lutego 1968 obronił dyplom. Jako temat rozprawy wybrał problem budowy samolotu kosmicznego ze skrzydłami, nadającego się do wielokrotnego użycia.

W styczniu 1960 został jednym z 20 pilotów, którzy rozpoczęli przygotowania do lotów w kosmos. Treningi odbywały się w tajemnicy, a grupa kandydatów do pierwszego lotu w kosmos została potem zmniejszona do sześciu. 10 kwietnia 1961 Komisja Państwowa zdecydowała, że to właśnie on będzie pierwszym człowiekiem, który poleci na orbitę okołoziemską.

Pod koniec lat 60. władze ZSRR planowały, aby Jurij Gagarin był także pierwszym człowiekiem, który wyląduje na Księżycu. Po śmierci Komarowa (24 kwietnia 1967), Gagarin został wykluczony z wszystkich lotów kosmicznych.

Był krótkofalowcem, znak UA1LO.

Lot w kosmos

Został 1. człowiekiem w kosmosie i 1. sowieckim kosmonautą. Brał udział w jednej misji kosmicznej:

• Wostok 1

12 kwietnia 1961 odbył w statku kosmicznym Wostok lot po orbicie satelitarnej Ziemi, dokonując jednokrotnego (niepełnego) jej okrążenia w ciągu 1 godziny 48 minut.

Związane z lotem momenty, które przeszły do historii według czasu GMT:

• 06:07 – start statku Wostok 1.
• 07:00 – wiadomość o locie Gagarina podało Radio Moskwa. Był to punkt zwrotny dla całego programu kosmicznego ZSRR. Od tego momentu utajnione informacje o przygotowaniach do lotu i o samym locie były stopniowo ujawniane.
• 07:55 – lądowanie Gagarina. Szczęśliwe zakończenie lotu, największy sukces programu kosmicznego ZSRR i ogromny sukces na arenie międzynarodowej. Pierwszym kosmonautą został obywatel ZSRR.

Był to pierwszy w dziejach ludzkości lot człowieka w przestrzeni kosmicznej. Ciekawostką jest jednak to, jak należy ten lot sklasyfikować od strony formalnej, gdyż Gagarin nie doleciał swoim statkiem kosmicznym do Ziemi, lecz katapultował się z niego, zresztą zgodnie z planem i osiągnął powierzchnię Ziemi na spadochronie. Fakt ten był początkowo zatajany przez ZSRR co najmniej do czasu uzyskania potwierdzenia przez FAI rekordu wysokości lotu, rekordu czasu lotu i rekordu wielkości masy wyniesionej na orbitę. Niezależnie jednak od sposobu lądowania FAI uznała lot Gagarina.

Hasłem wywoławczym podczas podróży kosmicznej był „Cedr” (ros. Кедр – cedr). W czasie lotu Gagarin śpiewał pieśń Ojczyzna słyszy, Ojczyzna wie (ros.: Родина слышит, Родина знает). Pierwsze wersy pieśni brzmią następująco: Ojczyzna słyszy, Ojczyzna wie | Gdzie jej syn leci w niebo... Ta patriotyczna pieśń została skomponowana przez Dymitra Szostakowicza w roku 1951 (opus 86), słowa napisał Jewgenij Dolmatowski.

Był wielokrotnie odznaczany i nagradzany. Otrzymał m.in.:

• Order Lenina i tytuł Bohatera Związku Radzieckiego (nr 11175)
• Medal 20-lecia Zwycięstwa w Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej 1941-1945
• Medal za Zagospodarowywanie Dziewiczych Ziem
• Medal 40-lecia Sił Zbrojnych ZSRR
• Medal 50-lecia Sił Zbrojnych ZSRR
• Medal za Wybitną Służbę III klasy
• Order Georgi Dymitrowa
• Order Klementa Gottwalda
• Wielka Wstęga Orderu Nilu
• Order Gwiazdy II klasy (Indonezja)
• Order Gwiazdy Afryki (Liberia)
• Order Karola Marksa
• Order Krzyża Grunwaldu I klasy
• Order Flagi Węgierskiej Republiki Ludowej z Diamentami I klasy

Śmierć

27 marca 1968 Gagarin i jego instruktor lotniczy Władimir Sieriogin zginęli w katastrofie samolotu treningowego MiG-15 UTI 21 km od miasta Kirżacz.

Przyczyny katastrofy przez długi czas nie zostały jednoznacznie wyjaśnione. Wszystkie znalezione szczątki samolotu zostały zaspawane w beczkach i przeznaczone do przechowania „na czas nieograniczony”. Według pułkownika Eduarda Szerszera, jednego z członków komisji powołanej do wyjaśnienia „Sprawy Gagarina”, do przyczyn katastrofy, które uznawano za pewne, należały:

• zamocowanie dodatkowych zbiorników z paliwem
• samolot nr 18 otrzymał zgodę na lot bez uprzedniego uzyskania od samolotu zwiadowczego meldunku o warunkach meteorologicznych w rejonie ćwiczeń; ani instruktor, ani pilot nie zostali więc powiadomieni
• na czkałowskim lotnisku nie działał radar, wieża kontrolna nie miała więc możliwości sprawdzenia, na jakiej wysokości faktycznie znajduje się startujący i wykonujący zadanie samolot; świadomy był tego również siadający za sterami Sieriogin
• organizując loty, całkowicie zaniedbano prowadzenie dokumentacji wcześniejszych awarii i napraw sprzętu
• wziąwszy pod uwagę powyższe, wieża kontrolna nie powinna była zezwolić na start MiG-owi nr 18 – jeszcze przed startem zostały złamane niemal wszystkie przepisy związane z bezpieczeństwem lotu
• Gagarin siadł za sterami, chociaż był źle przygotowany do lotu[potrzebne źródło]

W kilku książkach pojawia się opinia, że w samolocie zatrzymał się silnik, według innych źródeł – w kabinie pilota otwarty był nawiew powietrza, który spowodował dehermetyzację kabiny. Hipotez jest wiele. Prawdziwe przyczyny mogą być wyjaśnione, jeśli dochodzenie w sprawie katastrofy zostanie wznowione.

8 kwietnia 2011 roku Rosyjska Agencja Kosmiczna ogłosiła, że za katastrofę najprawdopodobniej był odpowiedzialny sam Gagarin. Na podstawie odtajnionych dokumentów komisji badającej wypadek poinformowano, że wypadek spowodował manewr wykonany przez pilota.

Jurij Gagarin został uroczyście pochowany na Cmentarzu przy Murze Kremlowskim.

Upamiętnienia

Puchar Gagarina

• Imię Jurija Gagarina nosi miasto Gagarin (dawniej Gżatsk, ros. Гжатск), krater Gagarin na Księżycu, planetoida (1772) Gagarin, złoty medal FAI, plac w Moskwie, gdzie znajduje się 40-metrowy monument kosmonauty. Na cześć Gagarina nazwano statek naukowo-badawczy Kosmonauta Jurij Gagarin.
• Powstała w 2009 rosyjska liga w hokeju na lodzie, Kontinientalnaja Chokkiejnaja Liga stworzyła Puchar Gagarina – trofeum przyznawane za wygranie rozgrywek, a w praktyce za zdobycie Mistrzostwa Rosji. Mianowanie Gagarina patronem pucharu odnosi się do faktu, iż był zapalonym kibicem hokeja.
• W wielu miastach można spotkać ulice, place, aleje, parki, kluby, szkoły noszące imię Gagarina. W latach 60. XX wieku w ZSRR panowała moda na nadawanie dzieciom imienia Jurij.
• W ZSRR wybito dwie pamiątkowe monety z okazji 20. i 30. rocznicy lotu Gagarina: 1 rubel (1981, miedź-nikiel) oraz trzyrublową (1991, srebro). W roku 2001 dla upamiętnienia pierwszego lotu człowieka w kosmos wyemitowano w Rosji serię czterech monet z podobizną Gagarina: dwurublową (miedź-nikiel) i trzyrublową (srebro), 10-rublową (miedź-nikiel) oraz 100-rublową (srebro).
• Grupa muzyczna Underwood stworzyła piosenkę Gagarin, ja pana kochałam!, natomiast Jean-Michel Jarre zamieścił na płycie Metamorphoses utwór Hey Gagarin.

Zobacz też

• lista pierwszych astronautów według obywatelstwa
• załogowe loty kosmiczne 1961-1970
• Noc Jurija
• Władimir Iljuszyn – teoria spiskowa