Konrad Hermann Josef Adenauer (ur. 5 stycznia 1876 w Kolonii, zm. 19 kwietnia 1967 w Rhöndorf k. Bonn) – polityk niemiecki i działacz partii chrześcijańsko-demokratycznej, kanclerz RFN. Z zawodu prawnik.

W latach 1917-1933 sprawował funkcję nadburmistrza Kolonii. W okresie rządów hitlerowskich nie brał udziału w życiu politycznym i jako przeciwnik nazizmu był dwukrotnie aresztowany. W 1945 ponownie został wybrany nadburmistrzem Kolonii. Był współzałożycielem partii chrześcijańsko-demokratycznej CDU, od 1950 do 1966 był jej przewodniczącym. W latach 1949-1963 sprawował urząd kanclerza RFN. Doprowadził do odbudowy gospodarczej Niemiec oraz ich integracji z Europą Zachodnią, od przyjęcia planu Marshalla, poprzez członkostwo w EWG i NATO.

Był zwolennikiem zjednoczenia Niemiec, chociaż w przeciwieństwie do socjaldemokratów, nad zjednoczenie kraju przedkładał integrację europejską. Konsekwentnie nie uznawał NRD i polskiej granicy zachodniej na Odrze i Nysie Łużyckiej. Podczas podróży przez tereny NRD miał rzekomo zasłaniać okna w pociągu, by nie oglądać „tego barbarzyńskiego kraju”. Doprowadził do nawiązania stosunków dyplomatycznych z ZSRR i do uwolnienia przez ZSRR ostatnich 10 000 jeńców wojennych w 1955. Ze względu na politykę kwestionowania granicy Polski, remilitaryzację Zachodnich Niemiec oraz udzielenie amnestii byłym nazistom, był odbierany negatywnie w Polsce. Często prezentowano zdjęcie Adenauera w płaszczu krzyżackim (został pasowany na honorowego rycerza zakonu 10 marca 1958), które symbolizowało jego stosunek do niemiecko-polskich relacji. Za kontynuatora prowadzonej przez Adenauera polityki uważano Helmuta Kohla, wielokrotnego kanclerza RFN, a później kanclerza zjednoczonych Niemiec.

W 1963 r. ze względu na podeszły wiek Adenauer ustąpił ze wszystkich funkcji państwowych. Człowiek Roku 1953 według magazynu „Time”.

Młodość

Konrad Adenauer był trzecim dzieckiem, spośród pięciorga, sekretarza Sądu Apelacyjnego w Kolonii (Naczelnego Sądu Krajowego) i późniejszego radcy kanclerskiego Johanna Konrada Adenauera i jego małżonki Heleny z d. Scharfenberg. Frankfurt, Kolonia i inne miasta i gminy Nadrenii należały wtedy do kraju związkowego Prusy, tzw. Prowincji Nadreńskiej Prusy, w imieniu której później Konrad Adenauer zasiadał w Pruskiej Radzie Stanu jako jej prezydent od 1920 do 1933.

Działalność tę traktował za tak ważną, że uznawał ją za kamień węgielny swojej kariery politycznej po 1945. Będąc na tym stanowisku uczył się wówczas obejścia i korzystania z kontaktów z ówczesnymi ludźmi władzy w gospodarce, polityce i administracji Republiki Weimarskiej, pośredniczenia w kręgach samej Rady Stanu, budowania porozumień i lansowania własnej osoby. Był on na stanowisku burmistrza miasta Kolonii tak wysoko ceniony, że brano pod uwagę jego kandydaturę na kanclerza Rzeszy. Jedną z wad dla myślących na sposób pruskich elit w Berlinie było jego nadreńskie pochodzenie i katolickie wyznanie.

5 marca 1894 zdał Konrad maturę w gimnazjum (Apostelgymnasium) w Kolonii, potem studiował nauki prawnicze i wiedzę o państwie (gospodarkę narodową) na uniwersytetach we Fryburgu i Monachium, był członkiem katolickich organizacji studenckich, z którymi utrzymywał związki w ciągu całego swojego życia. Jako człowiek z Nadrenii lubił towarzystwo i wcześnie dał się poznać jako znawca win. Był towarzyski. Potrafił, jeśli chciał, być wyjątkowo uroczym i gościnnym gospodarzem. Konrad Adenauer był jednak także nieufny, omawiał swoje decyzje, jeśli w ogóle to czynił, tylko w wąskim gronie zaufanych osób. Angażował się jednak w taką realizację postanowień, jaką sam uważał za właściwą. Miał dar milczenia, trzeźwej analizy sytuacji, odporności na wpływy panujących nastrojów.

W latach 1897 i 1901 zdał egzaminy państwowe jako prawnik. Ze względów zdrowotnych nie musiał odbywać służby wojskowej. W 1905 ożenił się z Emmą Weyer, wchodząc w ten sposób do wyższych sfer Kolonii. Jego pierwsza żona zmarła przedwcześnie w 1916 r. w wieku 36 lat. W 1919 ożenił się ponownie. Jego drugą żoną była Augusta Zinser. Z obu małżeństw miał 8 dzieci. Swoją drugą żonę, Gussi Zinser, przeżył o wiele lat – zmarła w 1948 w Rhöndorf wskutek choroby po pobycie w więzieniach Gestapo.

Początkujący polityk

Podpis Adenauera na banknocie emitowanym w 1920 w Kolonii

W latach 1901-1906 był asesorem sądowym przy prokuraturze w Kolonii, przedstawicielem kancelarii adwokackiej radcy prawnegoHermanna Kausena przy Krajowym Sądzie Najwyższym w Kolonii, sędzią pomocniczym Sądu Krajowego w Kolonii. W 1906 przystąpił do Partii Centrum i jeszcze w tym samym roku został wybrany na radnego miasta Kolonii. W 1909 został wybrany na pierwszego radnego i tym samym zastępcę nadburmistrza Kolonii. W 1917 r. został wybrany na nadburmistrza Kolonii, i stał się w ten sposób najmłodszym wtedy burmistrzem (41 lat) dużego niemieckiego miasta (ponad 700 000 mieszkańców), na którym to stanowisku trwał niezagrożony do 1933.

Konrad Adenauer odznaczał się jako nadburmistrz podczas I wojny światowej niezwykłą dalekowzrocznością i już dość wcześnie uważał wojnę za przegraną. Podczas kiedy inni cieszyli się zwycięstwami, on sam rozpoczął gromadzenie żywności dla ludności, głównie kaszy. Po zakończeniu wojny mieszkańcy Kolonii mieli dzięki temu co jeść i nazywali Adenauera „Kaszowcem” (Graupenauer). Zlecił likwidację pierścienia umocnień wokół miasta (jako zbędnych) i założenie na ich miejscu terenów zielonych. Spowodował reaktywację Targów Kolońskich i Uniwersytetu Kolońskiego, oraz ich rozbudowę. Znaczący był jego udział w utworzeniu zakładów Forda i w budowie wspaniałych obiektów komunikacyjnych, jak np. mostu Mühlheim i autostrady Kolonia – Bonn w 1932, pierwszej autostrady niemieckiej. W razie konieczności negocjował także ze skrajnymi politycznymi przeciwnikami (np. z KPD), aby przeforsować swoje projekty w radzie miejskiej. W 1928 r. otworzył pierwszą światową wystawę prasową „Pressa” w Kolonii.

II wojna światowa

Po przejęciu władzy przez nazistów w 1933 skończyła się jego kariera polityczna. Musiał się nawet obawiać o życie swoje i żony. 6 lutego przeciwstawił się jako prezydent Rady Stanu centralizacji politycznej i tym samym rozwiązaniu parlamentu krajowego Prus. 19 listopada odmówił przyjęcia przybywającego z mową wyborczą z Berlina do Kolonii kanclerza III Rzeszy,Adolfa Hitlera, i nakazał zdjąć z mostu Deutza wywieszone tam sztandary ze swastykami. W wyniku wyborów komunalnych 12 marca i z powodu braku „politycznej wiarygodności” stracił swój urząd nadburmistrza, a wkrótce także stanowisko prezydenta Rady Stanu. Zarzucano mu publicznie wykroczenia służbowe. Jego dom został zarekwirowany, a jego życie było w niebezpieczeństwie. Na faszystowskich afiszach wyborczych wypisywano hasło: „Adenauera pod ścianę!”.

Schronił się w opactwie Maria Laach w górach Eifel, gdzie przez rok był gościem swego kolegi szkolnego, opata Herwegena. Z tego miejsca wytoczył przeciwko samemu sobie służbową sprawę karną. Postępowanie zostało przerwane i w kwietniu 1934 wprowadził się z żoną do domu w Neubabelsbergu, przedmieściu Poczdamu. 30 czerwca 1934 został aresztowany w związku z puczem Röhma, jednak zwolniono go po 2 dniach. W następnych latach często zmieniał miejsce pobytu i ukrywał się okazjonalnie u przyjaciół. W 1937 uzyskał po upartej walce emeryturę i odszkodowanie za swój zarekwirowany dom, dzięki temu zbudował dom w Rhöndorfie. Prowadzenie działalności prawniczej było prawną i polityczną dezynwolturą wobec panującego w III Rzeszy bezprawia.

Działacze różnych grup ruchu oporu, głównie katoliccy, starali się go pozyskać dla siebie, on jednak wszystkim odmawiał, ponieważ nie wierzył w powodzenie działań antyfaszystowskich w Niemczech.

Konrad Adenauer razem z żoną był po nieudanym zamachu na Hitlera znowu zagrożony. Został aresztowany 23 sierpnia i dostał się do obozu koncentracyjnego na terenach targowych Kolonii. Żona także została aresztowana. Z końcem września udało mu się zbiec, ale wkrótce potem został ponownie ujęty i jako pojedynczy więzień został zamknięty w więzieniu Gestapow Brauweiler (gmina w powiecie Kolonia), ale traktowano go tam stosunkowo łagodnie. Jego syn Max uzyskał umorzenie aresztu ojca, ponieważ w Berlinie nie było żadnych dowodów przeciwko niemu. O jego dossier po prostu zapomniano, o jego uwolnieniu też. 26 listopada 1944 opuścił więzienie Gestapo, nie wolno mu jednak było przebywać w Kolonii. Koniec wojny zastał go wraz z już wcześniej zwolnioną i ciężko chorą żoną w domu w Rhöndorfie, który to dom znalazł się pod ostrzałem artyleryjskim i został poważnie uszkodzony.

Po II wojnie światowej

W maju 1945 69-letni Adenauer został wyznaczony przez amerykański rząd wojskowy ponownie na stanowisko nadburmistrza Kolonii. Znajdował się na amerykańskiej, tzw. Białej Liście (dla całych Niemiec) na pierwszym miejscu. 2 września został członkiem-założycielem i członkiem zarządu Partii Chrześcijańsko-Demokratycznej (CDP) w Nadrenii. Po przejęciu Kolonii przez brytyjskie władze okupacyjne został jednak zwolniony 6 października 1945 z powodu „nieprzydatności na urzędzie”, i nie wolno mu było uprawiać działalności politycznej. Zawdzięczał to prawdopodobnie intrygom kolońskiego przewodniczącego SPD, Roberta Görlingera, a także swojemu energicznemu wstawiennictwu na rzecz ludności miasta. W przeciwieństwie do Amerykanów, Brytyjczycy mieli bardzo negatywny stosunek zarówno do Adenauera, jak i Niemców w ogóle. Ludność była źle traktowana. Niemcy, ich zdaniem, winni pokutować biedą za swe wojenne czyny. Adenauer żądał węgla na opał dla miasta, ale nie otrzymał go. Wtedy poinformował prasę, wskazując na fakt, że poprzez takie działanie wciska się Niemców w objęciaStalina. To właśnie było powodem jego zwolnienia z racji „nieprzydatności”.

Powrót do polityki

Wymuszona przez nazistów, a potem przez władze brytyjskie, bezczynność nie położyła jednak kresu jego politycznej pasji. Warunki uległy zmianom i w 1949 w wieku 73 lat wznowił swoją niezwykłą karierę jako pierwszy kanclerz Republiki Federalnej Niemiec. Po 14 latach sprawowania urzędu, w 1963 złożył urząd. Konrad Adenauer stał się kanclerzem, który podejmował decyzje państwowe o kluczowym znaczeniu i wpływał w istotny sposób na los Niemiec. Żaden z polityków Republiki Federalnej nie miał tak istotnego wpływu na jej historię.

Adenauer tworzył swoją wizję przyszłych Niemiec, przewidując, że sojusz Rosji i mocarstw zachodnich nie potrwa długo – w czym dostrzegł szansę odbudowy państwa niemieckiego, a nawet późniejszego jego zjednoczenia. Wina Niemców w II wojnie światowej nie ulegała dla niego wątpliwości, widział jednak różnicę pomiędzy nazistami, aktywnymi zbrodniarzami, ludźmi biernymi, oszukanymi, niewinnymi i antyfaszystami. Jego zadaniem politycznym było zapobieżenie skomunizowaniu całych Niemiec.

Wchłonięciu całych Niemiec można było zapobiec tylko przy pomocy w odbudowie zachodnich stref okupacyjnych, gdyż strefa wschodnia była aktualnie stracona. Gdyby tej pomocy zabrakło, mogłoby nawet dojść do utraty całej Europy. Był to pogląd podzielany także przez Churchilla, który musiał jednak swoją władzę przekazać w 1945 r. laburzyście, Attleemu. Ponowne zjednoczenie Niemiec będzie wymagało bardzo długiego czasu i będzie możliwe tylko w ramach utworzonych „stanów zjednoczonych” Europy.

W grudniu 1945 dostał zgodę na udział w zjeździe Chrześcijańskich Demokratów w Bad Godesberg. Tam został wybrany na pierwszego przewodniczącego zgromadzenia, aby 22 stycznia 1946 zostać przewodniczącym nowo utworzonej CDU w brytyjskiej strefie okupacyjnej. Od lutego został członkiem Rady brytyjskiej strefy okupacyjnej, która w zasadzie nie odgrywała żadnej roli politycznej, i której zadaniem było raczej przytakiwanie decyzjom brytyjskiej administracji. Na jego wielkiego rywala wyrastał wtedy socjaldemokrata Kurt Schumacher, którego Adenauer uważał wprawdzie za wysoce inteligentnego, ale niezbyt poważnego, a w ramach koncepcji przyszłych Niemiec wprost niebezpiecznego.

W 1947 zapadła decyzja o realizacji tzw. planu Marshalla. Były nim objęte także zachodnie strefy okupacyjne Niemiec. Powstała Organizacja Europejskiej Współpracy Gospodarczej z siedzibą w Paryżu. Europejscy beneficjenci planu Marshalla musieli współpracować. Stalin zabraniał krajom będącym pod jego dominacją przyjęcia tej pomocy. 1 lipca 1948 zostały przekazane tzw. Dokumenty Frankfurckie niemieckim premierom, powstała Rada Parlamentarna z miejscem obrad w Bonn, a jej przewodniczącym został Konrad Adenauer. Wprawdzie SPD i CDU były jednakowo mocne politycznie, jednak za Adenauerem przemawiał jego wiek. Jego doświadczenie w obejściu z ludźmi czyniło go wpływową osobistością przy rozstrzyganiu wielu problemów. Jako przewodniczący Rady Parlamentarnej został zaproszony do Berna i wystąpił tam przed szwajcarskimi politykami 23 marca 1949. Wygłosił wtedy przemówienie, w którym krytykował władze sojusznicze i ich politykę okupacyjną. Zarzucał im rzekomy demontaż przemysłu i rabunkową gospodarkę. Nie odrzucał jednak winy faszystów i innych Niemców. Kreślił możliwości nowego sposobu współżycia z Niemcami w Europie. Wywołało to ożywioną polemikę na łamach prasy, a Adenauer był porównywany do nazistów. Rozlegały się jednak także inne głosy.

Wobec braku innych możliwości politycznego oddziaływania, Adenauer wykorzystał w tym celu w świadomy sposób prasę – medium, którym posługiwał się w celu zdobycia międzynarodowego audytorium w pierwszych latach istnienia RFN, ponieważ w tym czasie Niemcom nie wolno było uprawiać polityki międzynarodowej.

U władzy

Konrad Adenauer, 1956

14 sierpnia 1949 miały miejsce wybory do Bundestagu. Partia CDU/CSU okazała się najsilniejszą frakcją (139 posłów + 2 z Berlina przeciwko 131 + 5 z Berlina z SPD). Większość posłów CDU i CSU chciała wielkiej koalicji. Adenauer jako przewodniczący CDU stworzył w swoim domu w Rhöndorf niezależny zespół – razem z FDP i DP dysponował większością parlamentarną 7 głosów. Nie wszystkich jednak przekonał, ponieważ został wybrany przewagą tylko 1 głosu.

Adenauer postawił swojemu rządowi następujące cele na najbliższe lata:

• dobrobyt jednostki gwarantuje stabilność państwa, trzeba więc budować mieszkania
• tworzenie nowych miejsc pracy – zamiast państwa opiekuńczego należy budować społeczną gospodarkę rynkową zyskać suwerenność państwową (np. własną politykę zagraniczną) zjednoczyć Niemcy na drodze polityki z pozycji siły sprzeciwiać się radykalizmowi z lewa i z prawa (stąd np. późniejszy 5% próg wyborczy)

Na przestrzeni lat 1949-1952 dokonał Adenauer w niewiarygodnym tempie politycznego majstersztyku, polegającego na odbudowie Zachodnich Niemiec i dowartościowania Niemiec w postaci ich integracji z Zachodem.

W 1954 upadł wprawdzie na skutek sprzeciwu francuskiego Zgromadzenia Narodowego projekt budowy Europejskiej Wspólnoty Obronnej(EVG), ale Stany Zjednoczone postarały się o włączenie RFN do NATO. Powstała w 1952 Europejska Wspólnota Węgla i Staliprzekształciła się z organu kontrolującego niemiecki przemysł w związek gospodarczy, który był poprzednikiem Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej, dzisiejszej Unii Europejskiej. Niemcy są od 1990 r. ponownie zjednoczone, i tak jak to sobie wyobrażał Adenauer, włączone do Unii Europejskiej.

Remilitaryzacja i ułaskawienie nazistów

Adenauer widział konieczność militaryzacji Republiki Federalnej Niemiec (wynikało to m.in. z doświadczeń w związku z blokadą Berlina w latach 1948/49). Wskutek eskalacji zimnej wojny Zachód potrzebował militarnej siły Zachodnich Niemiec. Adenauer wykorzystał ten fakt, odmówiwszy udziału Niemiec w jakimkolwiek sojuszu militarnym, dopóki byli niemieccy żołnierze znajdowali się w alianckich więzieniach lub groziły im procesy. Rząd Federalny wskutek powściągliwej reakcji państw sojuszniczych uchwalił dwie amnestie (31 grudnia 1949 i 17 lipca 1954). Ustawy te były korzystne dla byłych członków SS, SA i partii nazistowskiej, na których zapadł wyrok lub którym groziły procesy sądowe. Ustawy te w korzystny sposób dotyczyły także byłych członków Wehrmachtu, którzy dokonali zbrodni wojennych.

Naziści a rządy Adenauera

Ze względu na ugodową politykę Adenauera wobec byłych członków NSDAP proces denazyfikacji w Zachodnich Niemczech nigdy nie został skutecznie przeprowadzony. Od roku 1949 proces denazyfikacji został odwrócony i wielu dawnych nazistowskich urzędników, dygnitarzy, wojskowych zostało ponownie włączonych do życia społecznego i politycznego. Opinia publiczna doprowadziła także do uwolnienia wielu zbrodniarzy wojennych.

W 1952 jeden na trzech przedstawicieli Ministerstwa Spraw Zagranicznych w rządzie federalnym był byłym członkiem NSDAP. 48% członków korpusu dyplomatycznego należało do SS, a kolejne 17% do SD. Ponad 37% Niemców w sektorze amerykańskim wyrażało pogląd, że „eksterminacja Żydów, Polaków i innej ludności niearyjskiej była konieczna z punktu widzenia bezpieczeństwa Niemiec”. Dyrektorem Kancelarii Kanclerza Niemiec był Hans Globke (w III Rzeszy jako urzędnik MSW zajmował się tworzeniem ram prawnych dotyczących prześladowania Żydów, był także współautorem komentarza do ustaw norymberskich).

Próba uzyskania broni nuklearnej

Około 1954 Adenauer rozpoczął starania, mające na celu uzyskanie dostępu przez Niemcy do broni nuklearnej, a nawet możliwość własnej produkcji. Choć oficjalnie w 1954 odrzucił możliwość produkcji broni nuklearnej na terenie Niemiec, kanałami dyplomatycznymi wysyłał inne sygnały. Wraz z przystąpieniem do NATO, przywódcy wojskowi i polityczni rozpoczęli debatę nad możliwością uzyskania przez wojska niemieckie broni zdolnej do przenoszenia ładunków nuklearnych. Po roku 1956 Adenauer skrycie wysuwał tezę, iż Republika Federalna Niemiec będzie musiała samodzielnie produkować broń nuklearną. W rezultacie Franz-Josef Strauß, nowy minister Niemiec, wynegocjował sekretną umowę wojskową z Francją, która dotyczyła również współpracy w dziedzinie broni atomowej. We wrześniu 1956 po przystąpieniu do Euroatomu, kanclerz powiedział, że członkostwo to da Niemcom „możliwość stworzenia broni nuklearnej w normalny sposób”.

Odmowa uznania granicy z Polską

Adenauer konsekwentnie odmawiał uznania zachodniej granicy Polski. Już 1 stycznia 1947 w liście do Adolfa Kaschnego pisał: „Żaden członek CDU nie podpisze moim zdaniem traktatu pokojowego, który zawiera linię Odra-Nysa”. Publicznie zaś 20 września 1949 zaprotestował przeciw przyznaniu Polsce ziem na wschód od Odry i Nysy, oraz transfer populacji niemieckiej do Niemiec, nazwany przez Adenauera wypędzeniem, nie zawarł natomiast tam żadnych deklaracji co do rozliczenia się z przeszłością.