Mikołaj Krzysztof Radziwiłł książę herbu Trąby, zwany Sierotką (ur. 2 sierpnia 1549 w Ćmielowie, zm. 28 lutego 1616 w Nieświeżu) – wojewoda wileński od 1604, wojewoda trocki od 1590, kasztelan trocki od 1586, marszałek wielki litewski w latach 1579–1586, marszałek nadworny litewski od 1569, starosta szawelski, pamiętnikarz.

Był synem Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła Czarnego i Elżbiety z Szydłowieckich, córki Krzysztofa. Wychowany w kalwinizmie na przyszłą podporę reformacji, po śmierci ojca na skutek pobytu w Rzymie i osobistego zetknięcia z Commendonem, Hozjuszem i Skargą przeszedł w 1567 z kalwinizmu na katolicyzm, po czym otwierał zamknięte przez jego ojca kościoły, m.in. w Szydłowcu.

W 1568 roku walczył nad Ułą, w 1569 roku został marszałkiem nadwornym litewskim, podpisał unię lubelską 1569 roku. W 1573 roku brał udział w poselstwie po Henryka Walezego do Paryża, następnie w wyprawach moskiewskich Batorego. W latach 1582-1584 odbył podróż do Ziemi Świętej. Po pielgrzymce, w 1585 częściowo przebudował wnętrza zamku w Szydłowcu a w 1591 roku zatwierdził prawa miejskie dla tego miasta. Gorliwy katolik, popierał Zygmunta III Wazę w staraniach o unię kościelną, dostarczył mu posiłków przeciw rokoszowi Zebrzydowskiego, Nieśwież ufortyfikował, zaopatrzył go w słynne armaty, zbudował zamek w Nieświeżu, wspaniały kościół jezuitów, zakładał klasztory, budował drogi i szpitale, rozwijał szeroką działalność filantropijną, opiekował się ubogimi studentami. Wykształcony, studiował zwłaszcza geografię i medycynę. Napisał dzieje swojej podróży, wydane w 1601, w przeróbce łacińskiej, a potem w tłumaczeniu polskim jako Peregrynacja abo pielgrzymowanie do Ziemi Świętej (1607). Drukarnię w Nieświeżu podarował Akademii wileńskiej, współpracował w dziele unii kościoła wschodniego z katolicyzmem. Był protektorem kartografii polskiej, wydając mapy Litwy opracowane niezależnie przez Tomasza Makowskiego i Macieja Strubicza.

Twórczość

• Pamiętniki z pielgrzymki do Ziemi Św., powst. około 1595, oryginał polski wyd. na podstawie 4 odpisów: J. Czubek pt. "Peregrynacja do Ziemi Świętej (1582-1584)", Archiwum do Dziejów Literatury i Oświaty w Polsce, t. 15 (1925); fragmenty przedr. W. Tomkiewicz "Pisarze polskiego Odrodzenia o sztuce", Wrocław 1955, Teksty Źródłowe do Dziejów Teorii Sztuki, t. 4; całość oprac. L. Kukulski, Warszawa 1962; przeróbkę łac. polskiego oryginału wykonał Tomasz Treter pt. Hierosolymitana peregrinatio, Braniewo 1601, drukarnia J. Schöfels; wyd. następne: Antwerpia 1614; Taurini 1753; Cassoviae 1756; tekst łac. T. Tretera przeł. na jęz. polski: Andrzej Wargocki pt. Peregrynacja abo pielgrzymowanie do Ziemie Świętej Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła, Kraków 1607, drukarnia S. Kempini; wyd. następne: Kraków 1611; Kraków 1617; Kraków 1628; Kraków 1683; Kraków 1745 (2 edycje); Wrocław 1847; fragm. wg edycji 1628 przedr. Przyjaciel Ludu 1836 nr 12-16, 18-20; przekł. niemiecki pt. Juengst geschehene Hierosolimitanische Reise, Moguncja 1603; w zbiorze Reisbuch in das H. Land, Frankfurt 1609; przekł. rosyjski pt. Putieszestwije ko swiatym miestam i w Jegipiet, Petersburg 1787; pt. Pochożdienije w Ziemlu Swiatuju, wyd. P. A. Hiltebrandt, Petersburg 1879; rękopisy wymienia J. Czubek: Wstęp do wyd.: "Peregrynacja do Ziemi Świętej (1582-1584)", s. XIII-XIV.

Listy i materiały

• Listy z lat 1568-1614 do księcia Mantui, rękopisy w Archivio di Stato w Mantui (wiadomość podał E. Czapski "Documents polonais dans les archives des Gonzagues à Mantoue", Antemurale (Rzym), t. 3 (1956)
• Listy do papieża i Sekretariatu Stanu z lat 1574-1609, rękopisy w Archiwum Watykańskim (wiadomość podał P. Savio "De actis Nuntiaturae Poloniae quae partem Archivi Secretarius Status constituunt", Watykan 1947, Studia Teologiczne XIII, s. 135-136
• 42 listy z lat 1571-1615, przeważnie do Radziwiłłów, wyd. A. Sokołowski Scriptores Rerum Polonicarum, t. 8 (1885)
• Listy do J. Zamoyskiego oraz do K. Radziwiłła z lat 1574-1587, wyd. J. Siemieński w: Archiwum Jana Zamoyskiego, t. 2, Warszawa 1909; t. 3, Warszawa 1913; wyd. K. Lepszy w: Archiwum Jana Zamoyskiego, t. 4, Kraków 1948
• Fragmenty listów: do Krzysztofa Radziwiłła Pioruna, dat. z Klecka 17 września 1574; 1575; z Niechniewicz 9 listopada 1578; z Miru 18 listopada 1579; z Nieświeża 21 marca 1586; do Janusza Radziwiłła; ogł. H. M. (Merczyng:) "Mikołaj Krzysztof Radziwiłł", Przegląd Historyczny 1911, t. 12
• Do Jana Chodkiewicza, dat. z Kojdanowa 15 września 1578; do Krystyny ze Zborowskich Chodkiewiczowej, dat. z Płocka 14 września 1579; wyd. I. Polkowski "Sprawy wojenne króla Stefana Batorego. Dyjaryjusze, relacyje, listy i akta z lat 1576-1586", Kraków 1887, Acta Historica Res Gestas Poloniae Illustrantia, t.11
• Pojedyncze listy z lat 1582 i 1584 do A. Bolognettiego i papieża Grzegorza XIII, wyd. E. Kuntze i C. Nanke Monumenta Poloniae Vaticana, t. 5 (1923/1933); E. Kuntze Monumenta Poloniae Vaticana, t. 6 (1938) – t. 7 (1939/1948-1950)
• Do J. Zamoyskiego, dat. z Kowna 27 lipca 1584, ogł. W. Nehring "Listy Jana Zamoyskiego do Radziwiłłów od roku 1574 do 1602", Kwartalnik Historyczny 1890
• Do Janusza Radziwiłła, dat. 10 lipca 1610, rękopis przed 1939 znajdował się w Bibliotece Narodowej, sygn. Pol. F. IV nr 185
• Od królowej Anny Jagiellonki, dat. z Warszawy 24 września 1570, 7 października 1571; wyd. J. U. Niemcewicz Zbiór pamiętników historycznych o dawnej Polszcze, t. 2, Lipsk 1839
• Listy od J. Zamoyskiego oraz S. Zamoyskiego z lat 1572-1584, wyd. J. Siemieński w: Archiwum Jana Zamoyskiego, t. 2, Warszawa 1909; t. 3, Warszawa 1913
• Listy od J. Zamoyskiego z lat 1574-1602, ogł. W. Nehring "Listy Jana Zamoyskiego do Radziwiłłów od roku 1574 do 1602", Kwartalnik Historyczny 1890
• Od Stefana Batorego, dat. z Zakroczymia 1 maja 1577, wyd. I. Polkowski "Sprawy wojenne króla Stefana Batorego. Dyjaryjusze, relacyje, listy i akta z lat 1576-1586", Kraków 1887, Acta Historica Res Gestas Poloniae Illustrantia, t.11
• Od Ł. Górnickiego, dat. w Lipnikach: 28(?) lutego 1579, 21 października i 30 grudnia 1594, 27 stycznia 1595 (część); w Żuchowicach 9 października 1594; wyd. A. M. Kurpiel "Pięć listów...", Archiwum do Dziejów Literatury i Oświaty w Polsce, t. 10 (1904) i odb.
• Od kardynała Ptolemeusza Galiusza, dat. z Rzymu 23 maja 1579, wyd. T. Wierzbowski Uchańsciana, t. 2, Warszawa 1885
• Pojedyncze listy od A. Bolognettiego, Grzegorza XIII z lat 1583-1584, wyd. E. Kuntze Monumenta Poloniae Vaticana, t. 6 (1938) – t. 7 (1939/1948-1950)
• 32 listy od Lwa, Mikołaja i Pawła Sapiehów oraz Jana Wieliczki z lat 1586-1606, wyd. A. Prochaska Archiwum Domu Sapiechów, t. 1, Lwów 1892
• Od Ł. Górnickiego, dat. w Lipnikach: 2 marca i 17 października 1594, 27 stycznia 1595 (inna część listu wyd. przez A. M. Kurpiela), 28 października 1601; w Tykocinie 30 maja 1594; wyd. W. A. Maciejowski Piśmiennictwo polskie, t. 3 dod., Warszawa 1852, s. 159-169
• List od kardynała Santoriego, dat. 12 grudnia 1595, ogł. A. Staerk, Kwartalnik Literacki, t. 1 (1910); z fotografii autografu)
• Admonitorium (instrukcja pedagogiczna dla synów) dat. z Nieświeża 14 lipca 1603, wyd. A. Sokołowski Scriptores Rerum Polonicarum, t. 8 (1885); także wyd. w: Z dokumentów księcia M. K. Radziwiłła zwanego Sierotką, Warszawa 1905 (tu dodatkowo 2 portrety Sierotki); także wyd. 2 Warszawa 1936
• Testament, dat. z Nieświeża 21 marca 1612, wyd. A. Sokołowski Scriptores Rerum Polonicarum, t. 8 (1885); także wyd. w: Z dokumentów księcia M. K. Radziwiłła zwanego Sierotką, Warszawa 1905
• 2 pisma senatorów do Andrzeja Wiśniowieckiego, wojewody bracławskiego, po ucieczce Henryka Walezego, dat. z Krakowa: 20 i 29 czerwca 1574, z podpisem M. K. Radziwiłła, ogł. L. Rzyszczewski Athenaeum 1846, t. 6, s. 71-78
• Paszport turecki, udzielony M. K. Radziwiłłowi w 1583 przez sułtana Murada III na drogę powrotną z Jerozolimy do Polski przez Konstantynopol, oryginał: Archiwum Główne Akt Dawnych, Oddział Wilanów, Archiwum Radziwiłłowskie
• Wiadomości o listach w zbiorach szwedzkich, zob.: E. Barwiński, L. Birkenmajer, J. Łoś Sprawozdanie z poszukiwań w Szwecji, Kraków 1914

***