Róża Luksemburg, właśc. Rozalia Luxenburg (ur. 5 marca 1871 w Zamościu, zm. 15 stycznia 1919 w Berlinie) – działaczka i ideolog polskiego i niemieckiego ruchu robotniczego.

Młodość

Z pochodzenia Żydówka, była najmłodszym z pięciorga dzieci kupca Eliasza Luxenburga i Liny z domu Loewenstein. Nazwisko Luksemburg to wynik błędu urzędnika. W dzieciństwie na ponad rok przykuła ją do łóżka choroba biodra. Leczono ją nieprawidłowo i przez resztę życia Róża Luksemburg wyraźnie kulała.

W 1874 rodzina przeniosła się do Warszawy. Tam Róża Luksemburg ukończyła w 1887 II Warszawskie Żeńskie Gimnazjum. Jeszcze jako uczennica wstąpiła do kółka młodzieżowego związanego z Pierwszym Proletariatem.

Działalność polityczna

W 1889 wyjechała z Warszawy do Zurychu. W Szwajcarii studiowała filozofię, ekonomię i prawo, obroniła doktorat na temat rozwoju przemysłowego Królestwa Polskiego (ze szczególnym uwzględnieniem włókiennictwa w Łodzi) i poznała emigrantów rosyjskich – Gieorgija Plechanowa, Aleksandrę Kołłontaj, Pawła Akselroda oraz Leona Jogichesa, z którym pozostawała w bliższym związku przez 20 lat.

Początkowo w PPS, od 1893 wraz z Jogichesem założyła partię Socjaldemokracja Królestwa Polskiego (SDKP) przekształconą w 1900 w Socjaldemokrację Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL). Redagowała w Paryżu organ partyjny „Sprawa Robotnicza”.

Od 1898 przebywała w Niemczech, a chcąc uzyskać obywatelstwo niemieckie, wyszła za mąż za niemieckiego anarchistę Gustawa Lubecka. Należała do przywódców Socjaldemokratycznej Partii Niemiec (SPD) i uczestniczyła w obradach II Międzynarodówki. W 1903 mieszkała w Poznaniu, w domu przy obecnej ul. Augustyna Szamarzewskiego 21. W 1904 spędziła trzy miesiące w więzieniu za obrazę cesarza Wilhelma II w publicznym przemówieniu.

W 1905 wróciła do Polski, posługując się fałszywym paszportem, by pomóc w organizowaniu akcji skierowanych przeciw rosyjskim władzom. Aresztowana przez carską policję i więziona. Członkowie SPD przekupili rosyjskich urzędników i Róża Luksemburg wyszła na wolność za kaucją. W latach 1905–1906 uczestniczyła w rewolucji w Warszawie i Petersburgu. W 1906 przez kilka miesięcy więziona była w X Pawilonie Cytadeli Warszawskiej. Od 1907 prowadziła działalność w Niemczech, lansując koncepcję masowych strajków jako drogi dla rewolucji i obalenia kapitalizmu przemocą. Strajk masowy, partia i związki zawodowe (wyd. pol. 1959). Pracowała w „Vorwärts” („Naprzód”), organie prasowym SPD.

W 1912 wydała podręcznik ekonomii. W 1914 opublikowała pracę Akumulacja kapitału (podtytuł Przyczynek do ekonomicznego objaśnienia imperializmu, wyd. pol. 1963).

W latach 1907–1914 prowadziła wykłady z ekonomii politycznej w Szkole Partyjnej SPD, co zapewniało jej stałe środki utrzymania. W sporze w łonie SDPRR (Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza Rosji) poparła stronę mienszewików przeciwko bolszewikom Lenina. Później po rewolucji w Rosji krytykowała strategię Lenina i przestrzegała przed niebezpieczeństwem dyktatury.

W 1914 współtworzyła tajny Związek Spartakusa, który ujawnił się 1 maja 1916 roku, po czym została aresztowana za działalność antypaństwową. Była więziona m. in. w więzieniu we Wronkach i we Wrocławiu. W październiku 1918 roku wyszła z więzienia. W roku 1918 była współzałożycielką Komunistycznej Partii Niemiec (KPD), przekształconej z Ligi Spartakusa.

Śmierć i proces zabójców

15 stycznia 1919 wraz z Karlem Liebknechtem i Wilhelmem Pieckiem (który zdołał zbiec) została pojmana w Wilmersdorfie po udziale w powstaniu robotniczym, które objęło tzw. dzielnicę prasową w Berlinie. Policja przekazała więźniów żołnierzom Freikorpsu, którzy po przesłuchaniu pobili, a następnie strzałem z pistoletu w skroń zamordowali Różę Luksemburg. Jej zwłoki wrzucono do Kanału Obrony Terytorialnej, gdzie je odnaleziono dopiero 1 lipca tego samego roku.

Spośród postawionych później w stan oskarżenia morderców Otto Wilhelm Runge oraz Heinz von Pflugk-Hartung zostali skazani na nieznaczne kary więzienia, zaś Hermann Souchon po przedłużającym się procesie nie został ukarany, a po przejęciu władzy przez hitlerowców objęła go amnestia. Mocodawcy żołnierzy nigdy nie byli sądzeni. Przywódca grupy oprawców, Waldemar Pabst, w obawie przed aresztowaniem zbiegł po II wojnie światowej do Szwajcarii, skąd jednak wrócił po jakimś czasie do Niemiec. Jak twierdził w 1962 w wywiadzie dla tygodnika „Spiegel”, morderstwa dokonano z polecenia socjaldemokratycznego ministra wojska, Gustava Noskego, zaś w krycie sprawców zaangażował się sam prezydent Ebert.

Poglądy

Róża Luksemburg była przedstawicielką lewego, rewolucyjnego skrzydła II Międzynarodówki, a zarazem krytykiem Lenina i partii bolszewickiej. Była gorącą obrończynią pluralizmu, wolności poglądów i prasy. Bolszewikom zarzucała brak poszanowania dla demokracji i elitarystyczną koncepcję roli partii w procesie rewolucyjnym. Z okresu rewolucji bolszewickiej pochodzi jej znany aforyzm: „Nie ma prawdziwego socjalizmu bez demokracji, tak jak nie ma prawdziwej demokracji bez socjalizmu”. Z drugiej strony – w miarę pozyskiwania większej ilości informacji na temat specyfiki sytuacji w Rosji podkreślała konieczność (z rewolucyjnego punktu widzenia) wprowadzenia przez bolszewików wielu „środków nadzwyczajnych” w celu obrony państwa robotniczego. Podkreślała, że niezależnie od rezultatów rewolucji 1917 Leninowi i jego partii należy się szacunek, gdyż jako pierwsi na świecie odważyli się wprowadzić w życie to, o czym do tej pory dyskutowano jedynie teoretycznie.

Kwestionowała polskie dążenia niepodległościowe uzasadniając ich irracjonalność racjami ekonomicznymi. Razem z Julianem Marchlewskim walczyła z tzw. „socjalpatriotyzmem” PPS i uważała, że poszczególne części Polski stopniowo ulegają „organicznemu wcieleniu” do mocarstw zaborczych. Następuje zrastanie się z nimi gospodarczo, społecznie i politycznie. Uważała, że produkcja Królestwa Polskiego na rynek wschodni nieodwracalnie łączy je z Rosją. W tym samym czasie broniła prawa do rozwoju kulturalnego społeczeństwa polskiego pod zaborami. W opublikowanej przez siebie broszurze „W obronie narodowości” wskazywała, że Polacy mają prawo do zachowania swojej tożsamości i języka, a prawdziwym przeciwnikiem tego nie jest społeczeństwo niemieckie, a jego kapitalistyczne elity, dla których nacjonalizm był sposobem tworzenia sztucznej identyfikacji społecznej.

Według Luksemburg powstanie styczniowe zostało wywołane przez szlachtę polską, aby utrzymać pańszczyznę i stłumić rozwój burżuazji. Burżuazja natomiast była przeciw powstaniom, zaś chłopi są oddani carowi, a proletariat ulega organicznemu wcieleniu do proletariatu państw zaborczych.

Róża Luksemburg była feministką i pacyfistką. Krytykowała I wojnę światową jako służącą interesom klasy kapitalistów.

Prace w języku polskim

• Akumulacja kapitału. Przyczynek do ekonomicznego wyjaśnienia imperializmu. (wyd. PWN, Warszawa 1963).
• Czego chce Związek Spartakusowców. (wyd. Wyższa Szkoła Nauk Społecznych przy KC PZPR, Warszawa 1959).
• Kryzys socjaldemokracji. (wyd. Książka i Prasa, Warszawa 2005).
• Listy do Leona Jogichesa-Tyszki. (t. 1-3, wyd. Książka i Wiedza, Warszawa 1968-1971).
• Listy z więzienia. (wyd. Książka i Wiedza, Warszawa 1950 oraz PIW, Warszawa 1982).
• O Rewolucji. Rosja 1905, 1917. (wyd. Książka i Prasa, Warszawa 2008).
• Rewolucja rosyjska. (wyd. Instytut Literacki, Paryż 1961).
• Rok 1905. Wybór artykułów. (wyd. Książka i Wiedza, Warszawa 1951).
• Rozwój przemysłu w Polsce. (wyd. Książka i Wiedza, Warszawa 1957).
• Wstęp do ekonomii politycznej. (wyd. Książka i Wiedza, Warszawa 1959).
• Wybór pism. (t. 1-2, wyd. Książka i Wiedza, Warszawa 1959).

Odniesienia w kulturze

• Utwór „I Was I Am I Shall Be” niemieckiej grupy muzycznej Heaven Shall Burn, opublikowany na albumie Invictus (Iconoclast III) wydanym w 2010, został zainspirowany osobą Róży Luksemburg (oraz Karla Liebknechta).
• Paul Celan poświęcił Róży Luksemburg wiersz DU LIEGST.
• W 1986 roku Barbara Sukowa dostała nagrodę dla najlepszej aktorki na festiwalu filmowym w Cannes za tytułową rolę w „Rosa Luxemburg” (tytuł polski „Róża Luksemburg”) reżyserki Margarethe von Trotta (filmowym partnerem Barbary Sukowej był Daniel Olbrychski).
• 20 listopada 2011 roku odbył się w Warszawie wernisaż prac „Rosa Mystica”, autorstwa Sergiusza Skrzypczyszyna-Trockiego, poświęconych postaci Róży Luksemburg.
• Włoska grupa Bandabardò w 2012 wydała album z piosenką o nazwie Rosa Luxemburg, która opowiada jej historię.