Stanisław Mateusz Ignacy Wyspiański (ur. 15 stycznia 1869 w Krakowie, zm. 28 listopada 1907 tamże) – polski dramaturg, poeta, malarz, grafik, architekt, projektant mebli. Jako pisarz związany z dramatem symbolicznym. Tworzył w epoce Młodej Polski. Nieoficjalnie nazywany Czwartym Wieszczem Polskim.

Syn Franciszka, rzeźbiarza i fotografika, i Marii z Rogowskich. Matka zmarła, kiedy Stanisław Wyspiański miał siedem lat, a ponieważ ojciec nie potrafił sprawować nad nim odpowiedniej opieki, od 1880 roku wychowywał się u bezdzietnego wujostwa Kazimierza i Joanny (Janiny) Stankiewiczów, traktowany jak ich własne dziecko. Stankiewiczowie byli ludźmi wysokiej kultury, w ich domu bywali m.in. Jan Matejko, Józef Szujski, Karol Estreicher i Władysław Łuszczkiewicz. Wyspiański kształcił się w mającym wielowiekowe tradycje gimnazjum św. Anny w Krakowie, gdzie wykłady odbywały się w języku polskim, a dużą wagę przywiązywano do nauki historii Polski i historii literatury polskiej. Przez 8 lat nauki niczym się nie wyróżnił. W okresie szkolnym podjął pierwsze znane dziś próby literackie (interpretacja dramatyczna obrazu Matejki Batory pod Pskowem w roku 1886) oraz malarskie.

W czasie pobytu w szkole nawiązał koleżeńskie stosunki z Józefem Mehofferem, Lucjanem Rydlem, Stanisławem Estreicherem, Henrykiem Opieńskim i Jerzym Żuławskim.

W 1887, po złożeniu egzaminów maturalnych, Wyspiański zapisał się na wydział filozoficzny Uniwersytetu Jagiellońskiego, gdzie w latach 1887-1890 i 1896-1897 uczęszczał na wykłady z historii, historii sztuki i literatury, i rozpoczął studia malarskie w Szkole Sztuk Pięknych w Krakowie, której dyrektorem był w tym czasie Jan Matejko. Jako wyróżniającemu się uczniowi Matejko powierzył mu współudział w wykonaniu zaprojektowanej przez siebie polichromii w odnawianym kościele Mariackim.

W roku 1890 artysta udał się w podróż zagraniczną po Europie – jej trasa wiodła przez Włochy i Szwajcarię do Francji, a dalej do Niemiec i Pragi czeskiej. W latach 1891-1894 trzykrotnie przebywał w Paryżu, uczył się w prywatnej Academie Colarrosi i wiele malował. Żył wówczas w trudnych warunkach materialnych korzystając ze stypendium Szkoły Sztuk Pięknych. W tym czasie zetknął się z Władysławem Ślewińskim, z Gauguinem i nabistami; silne wrażenie wywarło na nim malarstwo Pierre’a Puvisa de Chavannes, a zwłaszcza freski w Panteonie.

W tym czasie stale malował, jednocześnie jednak jego uwagę coraz bardziej przyciągał teatr. Uczęszczał na spektakle operowe, oglądał przedstawienia klasyków francuskich, interesował się tragedią antyczną i dramatami Szekspira. Powstały wówczas próby własnych dramatów Wyspiańskiego: Królowa Polskiej Korony i wstępne redakcje Legendy, Warszawianki, Daniela i Meleagra. Utwory artysta kończył już w Krakowie, dokąd wrócił na stałe w sierpniu 1894 roku.

Pod koniec lat 90. XIX wieku artysta odegrał istotną rolę w ruchu modernistycznym. Zaprojektował i częściowo wykonał polichromię w restaurowanym kościele Franciszkanów złożoną z motywów kwiatowych, heraldycznych i geometrycznych oraz witraże: bł. Salomei i św. Franciszka oraz Boga Ojca zatytułowany Stań się. Zdobył Nagrodę Polskiej Akademii Umiejętności za pejzaże z kopcem Kościuszki.

Jako malarz i dekorator nawiązał współpracę z Teatrem Miejskim w Krakowie pod dyrekcją Tadeusza Pawlikowskiego. Wkrótce na jego scenie rozwinął swoją twórczość dramatyczną.

W Krakowie nawiązał współpracę z towarzystwem Sztuka, a w połowie 1898 roku objął stanowisko kierownika artystycznego tygodnika Życie, w którym redaktorem naczelnym był Stanisław Przybyszewski.

Jednak ani ogłoszenie drukiem Legendy w roku 1897, ani pierwsze dzieła malarskie nie przyniosły Wyspiańskiemu większego uznania. Podobnie bez echa minęło wydanie Meleagra (1898). Dopiero wydanie Warszawianki zyskało mu szerszy rozgłos (wydanie w Życiu w roku 1898, a osobno w 1901) – dziełem tym Wyspiański zapoczątkował serię dramatów narodowych. W roku 1899 ukazały się dramaty Protesilas i Laodamia, Klątwa i Lelewel, a w roku 1900 Legion.

W roku 1900 Wyspiański poślubił chłopkę Teodorę Teofilę Pytko, mającą nieślubnego syna Teodora, przysposobionego przez artystę. Jeszcze przed ślubem urodziła się ich córka Helena (1895-1971) i syn Mieczysław (1899-1920), a później Stanisław (1901-1967).

W listopadzie 1900 wziął udział w weselu swego przyjaciela Lucjana Rydla w Bronowicach. Na kanwie tego wydarzenia powstało słynne Wesele wydane w roku 1901, które przyniosło Wyspiańskiemu sławę i uznanie.

W roku 1903 artysta wydał trzy nowe dzieła: Wyzwolenie, Achileis i Bolesław Śmiały. W następnym roku ukazało się nowe opracowanie Legendy (tzw. Legenda II), Noc listopadowa oraz Akropolis. W latach następnych Wyspiański zajmował się dokończeniem utworów dawniej rozpoczętych i pracą nad nowymi. W roku 1907 ukazały się Skałka, Powrót Odysa oraz Sędziowie i przeróbka Cyda Corneille’a, pośmiertnie w 1910 tłumaczenie Zairy Woltera.

W roku 1906 Wyspiański został profesorem krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych, był także członkiem krakowskiej Rady Miejskiej.

Był jednym z założycieli Towarzystwa Artystów Polskich „Sztuka”.

W ostatnim okresie życia schorowany i niedomagający fizycznie artysta leczył się w Rymanowie i Bad Hall, a potem przeniósł się do swojej chaty we wsi Węgrzce. Wyspiański chorował przez wiele lat i zmarł na nieuleczalną wówczas kiłę.

Pogrzeb Wyspiańskiego w Krakowie w 1907 stał się manifestacją narodową. Pochowany został w Krypcie Zasłużonych na Skałce.

Twórczość

Dorobek artystyczny Wyspiańskiego jest bardzo szeroki i obejmuje dzieła różnego typu: malarstwo (rysunki, szkicowniki, obrazy olejne, pastele) przedstawiające widoki Krakowa, portrety i autoportrety, rośliny, projekty witraży i malowideł, ilustracje; grafika; projekty mebli i wnętrz; architektoniczny projekt zabudowy Wawelu; dramaty, wiersze i inne.

Malarstwo i inne sztuki plastyczne

Pierwsze znane dzieła Wyspiańskiego to rysunki – autoportret z 1890 roku, szkice z podróży po Polsce i Europie. Później rysował rośliny, tworząc zielnik. W jego twórczości plastycznej dominowały jednak obrazy wykonywane pastelami. Pierwsze z nich tworzył w latach 1890-1894, a wykorzystywał głównie do ukazywania postaci ludzkich – rodziny, przyjaciół, artystów. Malował przy pomocy płaszczyznowych plam barwnych, zamkniętych wyraźnym konturem. Chętnie przedstawiał swoje dzieci w nieupozowanych sytuacjach – np. śpiące albo karmione przez matkę:

• Helenka, 1900, pastel, Muzeum Narodowe, Kraków
• Śpiący Staś, 1902, pastel, Galeria Malarstwa i Rzeźby Muzeum Narodowego w Poznaniu
• Śpiący Mietek, 1904, pastel, Muzeum Sztuki, Łódź
• Macierzyństwo, 1905, pastel, Muzeum Narodowe, Kraków
• Żona artysty z synkiem Stasiem, 1904, pastel, Muzeum Górnośląskie, Bytom

W technice tej przedstawił wielu swoich znajomych i artystów, m.in. Kazimierza Lewandowskiego, Jacka Malczewskiego, Elizę Pareńską, Kryształowiczów, Ludwika Solskiego, Irenę Solską, Jana Stanisławskiego. Obrazował widoki Krakowa – Planty z chochołami (także w technice olejnej), Wisłę, Rudawę, chaty w Grębowie, a pod koniec życia widoki z okna pracowni na Kopiec Kościuszki. Jest autorem afisza do przedstawienia Wnętrze Maeterlincka.

Część jego dorobku zajmują różnorodne projekty – głównie witraży, polichromii i wnętrz. Wraz z Józefem Mehofferem zaprojektował 36 kwater witraży do kościoła mariackiego w Krakowie w ramach pomocy Matejce przy konserwacji kościoła, w której brali udział od 1889 roku. Podczas pobytu w Paryżu obaj wykonali po dwa kartony na konkurs na projekt dekoracji sali Rudolfinum w Pradze oraz projekty kurtyny do wznoszonego wówczas teatru Słowackiego w Krakowie. Już samodzielnie zaprojektował witraże i polichromie do krakowskiego kościoła franciszkanów (ze słynnym witrażem Boga Ojca „Stań się”), witraże do katedry wawelskiej ze św. Stanisławem, Kazimierzem Wielkim i Henrykiem Pobożnym (zrealizowane dopiero w latach 2005-2007 w Pawilonie Wyspiański 2000), wystrój sali wystawowej Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych (1904), dekorację klatki schodowej i sali w Domu Towarzystwa Lekarskiego oraz witraż Apollo dla tegoż towarzystwa. W 1905 roku razem z Władysławem Ekielskim zaprojektował przebudowę wzgórza wawelskiego (tzw. „Akropolis”).

Teatr

Wyspiański w twórczości dramatycznej kontynuował tradycje romantyczne. Tak jak romantycy, zdobył się na formację samodzielną, tworząc dramatyczne struktury odmienne i swojskie. Podczas podróży 1890 roku mógł przyjrzeć się funkcjonowaniu teatru europejskiego, który wywarł na nim silne wrażenie.

Tematyka i inspiracje

Tematyka dramatów Wyspiańskiego jest bardzo rozległa – od dziejów legendarnych i wczesnohistorycznych po powstanie listopadowe. W „Wyzwoleniu” i „Legionie” polemizuje z polskim romantyzmem, w „Sędziach” i „Klątwie” porusza kwestie współczesnej wsi polskiej. Parafrazuje eposy Homera. Toczy zaciętą walkę z romantyczną poezją ruin i grobów, ze złudami i marami przeszłości, z sentymentalną nastrojowością i tragicznym bałamuceniem się, z obciążeniem przeszłości. W jego utworach istnieje żywioł fantastyczny, przeobrażający rzeczywistość, i jednocześnie skłonność do konkretu i autentyzmu, widocznych w świecie przyrody. Równie pobudzającą rolę ma otoczenie, znane osoby i przeżyte sprawy, stryj – wiarus z powstania, usłyszana melodia „Warszawianki” czy wesele Lucjana Rydla powracają w późniejszych jego dziełach. Równie ważne są impulsy płynące od autentycznych dzieł sztuki: np.: gobeliny katedralne i pomniki nagrobne, ożyłe w „Akropolis”, czy ożywionego z obrazu Matejki Wernyhorę w „Weselu”. Widoczne są także wpływy mitów helleńskich i judejskich.

Działalność teatralna

Na okres twórczy przypada około dziesięciu lat, w których powstało dwadzieścia dramatów. Wyspiański doczekał się triumfu za życia, ale krótkiego i przejściowego. Jedynie premiera „Wesela” i inscenizacja „Dziadów” w 1901 roku, premiery „Wyzwolenia” i „Bolesława Śmiałego” w 1903 przysporzyły mu popularności.

Po wystawieniu „Bolesława Śmiałego” rozpoczął się konflikt Wyspiańskiego z Józefem Kotarbińskim, dyrektorem Teatru im. Juliusza Słowackiego w Krakowie. Kolejny dramat Wyspiańskiego, „Akropolis”, został przez Kotarbińskiego odrzucony. Obrażony poeta nie zgodził się na dalsze granie jego sztuk, nie doczekał się też wystawienia kolejnych napisanych po tym incydencie. Po odejściu Kotarbińskiego ubiegał się o posadę dyrektora teatru krakowskiego z konkretnym zamiarem i opracowanym planem uczynienia z niego pierwszej sceny narodowej. Ubiegł go Ludwik Solski, który jako nowy dyrektor również nie zdecydował się wciągnąć na afisz „Nocy Listopadowej” i „Sędziów”.

Studium o „Hamlecie”

Najpełniejszą wizję teatru idealnego zawarł Wyspiański w studium o Hamlecie, w którym starał się odpowiedzieć na pytania o istotę teatru. Wyspiański został zainspirowany rozmową z K. Kamińskim o tym, jak należy grać postać księcia duńskiego i w przeciągu kilku tygodni „literacko wyreżyserował” Hamleta. Utwór zadedykował:

Aktorom polskim, osobom działającym na scenie, na drodze przez labirynt zwany teatr, którego przeznaczeniem, jak dawniej, tak i teraz, było i jest służyć niejako za zwierciadło naturze, pokazywać cnocie własne jej rysy, złości żywy jej obraz, a światu i duchowi wieku, postać ich i piętno.

 — Stanisław Wyspiański, Hamlet

Słowa te są także inscenizatorskim wyznaniem wiary poety. Najważniejszy staje się aktor, bez którego „labirynt zwany teatr” nie byłby poznany. Na swego przewodnika po tym labiryncie Wyspiański wybrał Szekspira. To, że Szekspir „żył w teatrze i dla teatru; – teatrowi temu dawał artyzm i talent” uświadamiało Wyspiańskiemu, jak delikatna może być granica między życiem a sceną, postacią i aktorem. Poeta podporządkował realia teatralne myśli Hamleta: „wszystko bowiem, co przesadzone, przeciwnym jest zamiarowi teatru, którego przeznaczeniem, jak dawniej tak i teraz, było i jest, służyć niejako za zwierciadło naturze”. Wyspiański twierdził, że należy zerwać z antykwarycznym odtwarzaniem przeszłości. Uciekał od teatru zbudowanego na syntetycznym widzeniu odległych epok, ponieważ była to tylko nieudana, przesadna rekonstrukcja.

Dramaty Wyspiańskiego

• Meleager 1899, wyst. 1908
• Protesilas i Laodamia 1899, wyst. 1903
• Warszawianka, wyd i wyst. 1898
• Klątwa 1899, wyst. 1909
• Sędziowie, 1900, wyst. 1907
• Wesele wyd. i wyst. 1901
• Weimar 1829 fragmenty, 1904
• Wyzwolenie wyd. i wyst. 1903
• Legion 1900, wyst. 1911
• Bolesław Śmiały wyd. i wyst. 1903
• Achilleis. Sceny dramatyczne, wyd. 1903, wyst. 1925
• Noc Listopadowa 1904, wyst. 1908
• Skałka 1907
• Zygmunt August 1907 nieukończony, wyd. zupełnie 1930, wyst. 1932
• Akropolis 1904, wyst. 1926
• Powrót Odysa 1907, wyst. 1917