Teodor Jeske-Choiński, ps. M. Bogdanowicz, T. J. Orlicz, Pancerny, Habdank, Łada, Polikrates (ur. 27 lutego 1854 w Pleszewie (Wielkopolska), zm. 14 kwietnia 1920 w Warszawie) – intelektualista, pisarz i historyk, publicysta konserwatywny, krytyk teatralny i literacki. Jeden z czołowych teoretyków i propagatorów antysemityzmu w Polsce na początku XX wieku.

Był synem urzędnika sądowego Fryderyka Jeskego i Franciszki z d. Choińskiej. Pobierał nauki w gimnazjach klasycznych w Śremie i Poznaniu, gdzie w 1872 otrzymał maturę. Studiował inżynierię drogową na Politechnice we Wrocławiu, filozofię na Uniwersytecie w Pradze i literaturę w Wiedniu. W 1880 ożenił się z Ludmiłą z Mikorskich, kompozytorką i śpiewaczką. W latach 1880-1882 publikował stale w „Przeglądzie Tygodniowym”, „Nowinach” i "Ateneum". W 1881 był prezesem Koła Polskiego oraz założycielem towarzystwa kulturalnego Ognisko Polskie.

Po powrocie ze studiów zamieszkał w Warszawie, gdzie na krótko związał się ze środowiskiem pozytywistów. Od 1882 był członkiem kolegium redakcyjnego pisma „Niwa”. W połowie lat osiemdziesiątych XIX wieku w wyznawanych przez niego poglądach dokonał się zasadniczy zwrot – stał się czołowym publicystą obozu młodych konserwatystów. W tym czasie podjął współpracę z pismami: „Słowo”, „Wiek”, „Rola”.

Od 1889 przebywał w Paryżu, skąd w latach dziewięćdziesiątych XIX wieku pisywał do warszawskiego pisma „Wędrowiec”. W 1910 przeniósł się do Lwowa, gdzie do 1914 redagował „Kronikę Powszechną”. Przez kilka lat był także redaktorem popularnej serii wydawniczej „Biblioteki Dzieł Wyborowych”, która przybliżała polskiemu czytelnikowi dorobek prozaików polskich i zagranicznych. Po wybuchu I wojny światowej wyjechał do Wiednia. Do Warszawy powrócił w 1915.

Twórczość

Jeske-Choiński tworzył „w opozycji” do swego największego rywala (i osobistego przyjaciela zarazem), jakim był Henryk Sienkiewicz. Nie pisał „ku pokrzepieniu serc” i niewątpliwie większą wagę przywiązywał do zgodności treści swych dzieł z faktami historycznymi, ale po to, aby dać wyraz przywiązaniu do tradycyjnych i uniwersalnych wartości europejskich: dziedzictwa antycznego Rzymu, katolicyzmu i cywilizacji łacińskiej. Był autorem ok. 30 powieści, dramatów i nowel o tematyce historycznej i współczesnej. Ogólnoeuropejski wymiar twórczości Jeske-Choińskiego był uzupełnieniem twórczości Sienkiewicza, który skupiał się na wymiarze „narodowym”.

Największą i nieprzemijającą wartość z jego literackiej spuścizny mają powieści historyczne, które przyniosły autorowi popularność. Był pisarzem, który podejmował tematy uniwersalne, chętnie sięgał do czasów starożytnego Imperium Rzymskiego, opisując walkę toczoną przez pierwszych chrześcijan ze stronnikami porządku rzymskiego, broniącymi swych starożytnych bogów. Pierwsza z nich to Gasnące słońce. Powieść z czasów Marka Aureliusza (1895), kolejna to Ostatni Rzymianie. Powieść z czasów Teodozjusza Wielkiego (1897). Żadna z tych powieści nie została przyjęta przychylnie przez krytykę. Przeciw autorowi wysuwano zarzut, iż wysławia w nich czcicieli bóstw pogańskich, a zwycięstwo chrześcijaństwa sprowadza do gry namiętności ludzkich, z pobudkami najpospolitszymi i najniższymi. Przeciwnicy nie dostrzegli tego, co było najważniejsze dla autora – zaakcentowania więzi łączących starożytną cywilizację antyczną z cywilizacją chrześcijańską.

Poglądy

Jeske-Choiński był pisarzem, który jako pierwszy w literaturze Polskiej postawił tezę, że gmach cywilizacji europejskiej opiera się na czterech filarach: filozofii greckiej, prawie rzymskim, religii chrześcijańskiej i germańskiej instytucji królestwa. Rozważając zagadnienie upadku cesarstwa rzymskiego odrzucał pogląd w rodzaju „Rzym skończył się”. Będąc miłośnikiem antyku, bronił opinii, że wraz z upadkiem pogańskiego Rzymu wypełniło się jego prawdziwe przeznaczenie, polegające na przechowaniu dawnego ładu trwałych grecko-rzymskich fundamentów, mających posłużyć następcom – nowym Rzymianom – do wzniesienia gmachu Europejskiej Cywilizacji Chrześcijańskiej.

Powieścią, która przyniosła Jeske-Choińskiemu międzynarodową sławę, była Tiara i korona (1900). To dwutomowe dzieło odtwarzało dzieje konfliktu, jaki w XI w. podzielił średniowieczną Europę: Papiestwa, reprezentowanego przez Grzegorza VII i Cesarstwa Henryka IV. Na stronach tej powieści uwidacznia się postawa autora, który dążył do obiektywnej i bezstronnej oceny obu stron. Wiele uwagi w swojej twórczości poświęcił on także innemu tragicznemu wydarzeniu z historii europejskiej – rewolucji francuskiej. Odzwierciedleniem jego historiozoficznych poglądów na ten temat była trylogia: Błyskawice (1907), Jakobini (1909) i Terror (1911), w której obnażał rozkład moralny ówczesnego społeczeństwa francuskiego i ohydę rewolucji. Została ona poprzedzona znakomitym studium o charakterze popularnonaukowym, zatytułowanym Psychologia Rewolucyi Francuskiej (1906). Autor głosił w nim pogląd o konstruktywnym wymiarze konserwatyzmu i potępiał jednocześnie wszelkie formy radykalizmu politycznego.

Jeske-Choiński nie ignorował w swej twórczości tematyki polskiej. Dowodem tego były powieści o tematyce współczesnej autorowi: Trzeźwi (1885), Narwańcy (1888), oraz historyczne: Po złote runo (1892), O mitrę hospodarską (1904) – powieść historyczna z XVI stulecia, której akcja rozgrywa się w realiach Rzeczypospolitej ostatnich Jagiellonów. Pisząc swe powieści, które, czego nie ukrywał, były wymierzone ideowo przeciw dominującym modom współczesnego świata (były one tłumaczone na wiele języków obcych i cieszyły się dużą poczytnością), podkreślając starą prawdę, że jeżeli życie społeczne przestaje opierać się o trwałe zasady moralne, to także prawo przestanie być przestrzegane, co w konsekwencji spowoduje upadek państwa. Przesłaniem powieści Jeske-Choińskiego była pochwała prawdziwego, zdrowego ducha Europy, przejawiająca się w podejmowanej tematyce, dotyczącej najważniejszych wydarzeń w dziejach cywilizacji: zwycięstwa chrześcijaństwa w starożytnym Rzymie, średniowiecznego konfliktu między Papiestwem a Cesarstwem, czy upadku porządku starej Europy spowodowanego przez rewolucję francuską.

Dorobek literacki Jeske-Choińskiego został przez XX w. krytyków literatury skazany na zapomnienie, ponieważ przeciwstawiał się on uznanym powszechnie trendom „postępowym” i współczesnemu mu modernistycznemu klimatowi końca wieku. Cały swój pisarski kunszt i zdolności poświęcił on w obronie tradycyjnych wartości, w których umiłowaniu był wychowany i którym pozostał wierny przez całe życie. Krytykował modernistyczną wizję nowego człowieka wyzutego z moralności i zobowiązań społecznych, odwracającego się od dziedzictwa kulturowego, religii i tradycji. Przemiany związane z epokami pozytywizmu i następującego po nim modernizmu chętnie porównywał do czasów upadku starożytnego Imperium Rzymskiego. Poglądy te znalazły odzwierciedlenie w studiach: Na schyłku wieku (1894), Rozkład w życiu i literaturze (1895) oraz Dekadentyzm (1905). Jako głęboko wierzący katolik, zwalczał przejawy dekadencji w życiu społecznym i obyczajowym, występował też stanowczo przeciwko rozwijającemu się ruchowi socjalistycznemu, czego wyrazem był m.in. pamflet utrzymany w konwencji antyutopii Po czerwonym zwycięstwie. Jako uznany krytyk i pisarz miał duże możliwości oddziaływania i jego głos był donośny.

Postawa Jeske-Choińskiego przysporzyła mu rzesze wrogów. Jego przeciwnicy obdarzali go inwektywami, z których „rzecznik klerykalizmu” i „herold obskurantyzmu” należały do najłagodniejszych. Pisarz dodatkowo naraził się krytyce, gdyż nie przestrzegał panujących w ówczesnej literaturze charakterystycznych dla niej standardów, bez kompleksów tworzył nie tylko dla polskich czytelników, lecz także dla obcych. Wiele lat później, w rządzonej przez komunistów Polsce jego pisarstwo również nie było dobrze widziane, a rozpowszechnione wówczas negatywne i z gruntu fałszywe sądy o nim ugruntowały się na tyle mocno, że mimo upadku systemu z powodzeniem funkcjonują dalej w niepodległej III Rzeczypospolitej. Jednym z przykładów tego jest fragment hasła biograficznego Jeske-Choińskiego z Wielkiej Encyklopedii Multimedialnej, opracowanego na podstawie Słownika Encyklopedycznego – Język polski, autorstwa Elżbiety Olinkiewicz, Katarzyny Radzymińskiej i Haliny Styś (Wyd. „Europa”, Warszawa 1999)

Dał się poznać jako nieprzejednany obrońca poglądów zachowawczo-klerykalnych, nie akceptował żadnych zmian w literaturze, sztuce czy obyczajach, jego pogląd na świat miał wszelkie znamiona katastrofizmu

Antysemityzm Jeske-Choińskiego

Osobnym rodzajem literackiej aktywności Jeske-Choińskiego była publicystyka krytyczno-literacka, obejmująca kilka tysięcy szkiców i artykułów prasowych. To on był autorem terminu pozytywizm, określającego całość polskiego życia kulturalnego od lat 60. do 80. XIX w. W poglądach politycznych był on konserwatystą, którego światopogląd ewoluował ku nacjonalizmowi, pozostając w wyraźnej opozycji do dominującej wówczas opcji konserwatywno-ugodowej. Jak sam napisał po latach, jego program młodokonserwatywny był tożsamy z tym, jaki wówczas prezentowała prawica narodowo-demokratyczna. Elementem, który zbliżał Jeske-Choińskiego do narodowej demokracji, było zainteresowanie problematyką żydowską – był on jednym z pierwszych polskich intelektualistów, którzy zwrócili uwagę na to skomplikowane zagadnienie. Dzięki ogromnej pracy w archiwach kościelnych zebrał materiał do pracy poświęconej procesowi chrzczenia Żydów w Polsce, wydanej pt. Neofici polscy (Warszawa, 1904). Stosunek Jeske-Choińskiego do Żydów był zdecydowanie niechętny, wyrażający się w przekonaniu o konieczności obrony cywilizacji chrześcijańskiej przed rozkładową działalnością społeczności żydowskiej. Tematykę tę rozwijał w książkach: Poznaj Żyda (1912), Historia Żydów w Polsce (1919) i in.

Późniejsze wydania Jeske-Choińskiego

Jeske-Choiński pozostaje nadal pisarzem w Polsce niemal zapomnianym, mimo iż co jakiś czas któreś z jego dzieł jest publikowane. W latach pięćdziesiątych nakładem katowickiego wydawnictwa „Śląsk” zostały ponownie wydane Gasnące słońce (1957) i Ostatni Rzymianie (1958). Powieść tę wznowił w 1989 warszawski Instytut Prasy i Wydawnictwo „Novum”. W tym samym roku ukazała się Tiara i korona. Nieco wcześniej, w 1983 nakładem drugoobiegowej Officyny Liberałów została wydana powieść Po czerwonym zwycięstwie.

Bibliografia podmiotowa

Powieści, nowele

• 1878 Pierwsza miłość: powieść z XVIII w. (wyd. Lwów)
• 1879 Syn burmistrza: obrazek z niedawnej przeszłości (wyd. Lwów)
• 1880 Straceniec: powieść (wyd. Lwów)
• 1881 Za winy ojców (powieść, wyd. Warszawa)
• 1883 Przednia straż: zarys do obrazu społecznego (wyd. Warszawa)
• 1885 Trzeźwi: powieść społeczna (zmieniony, przerobiony tekst „Przedniej straży” z 1883, wyd. Warszawa)
• 1885 Niedobitek: kartka z najbliższej przeszłości (wyd. Warszawa)
• 1886 Stłumione iskry: opowieść (wyd. Warszawa)
• 1887 Narwańcy: powieść (tylko w odcinkach w czasopiśmie „Rola” w 1887-1888)
• 1887 Z popiołów: powieść (tylko w odcinkach w czasopiśmie „Życie”)
• 1888 Nad Wartą: powieść (wyd. Kraków)
• 1888 Z kulą u nogi: opowieść (wyd. Warszawa)
• 1892 Po złote runo: powieść współczesna (wyd. Warszawa)
• 1893 W pętach: powieść współczesna (wyd. Warszawa)
• 1894 Bez wyboru. Opowieści, jakich wiele (wyd. Warszawa)
• 1895 Gasnące słońce: powieść z czasów Marka Aureliusza (wyd. Warszawa)
• 1895 Majaki: niedokończona kartka z chwili bieżącej (powieść, wyd. Warszawa)
• 1897 Ostatni Rzymianie: powieść z czasów Teodozjusza Wielkiego (wyd. Warszawa)
• 1900 Tiara i korona: powieść historyczna z czasów Grzegorza VII (wyd. Warszawa)
• 1901 Trubadurowie: nowela historyczna (wyd. Warszawa)
• 1903 Różycki: Powieść na tle stosunków poznańskich (zmieniony, przerobiony tekst powieści „Nad Wartą” z 1888)
• 1904 O mitrę hospodarską: powieść historyczna z XVI stulecia (wyd. Warszawa)
• 1905 Z miłości (wyd. Warszawa)
• 1906 Nowele historyczne (wyd. Warszawa)
• 1906 Małżeństwo, jakich wiele: studium powieściowe (wyd. Warszawa)
• 1907 Błyskawice: powieść historyczna z czasów rewolucji francuskiej (wyd. Warszawa)
• 1909 Jakobini: powieść historyczna z czasów rewolucji francuskiej (wyd. Warszawa)
• 1909 Po czerwonym zwycięstwie. Obraz przyszłości (wyd. Warszawa)
• 1911 Sąd Boży. Obrazek z XII stulecia (wyd. Lwów)
• 1911 Terror: powieść historyczna z czasów rewolucji francuskiej (wyd. Warszawa)
• 1913 W pętach wolnej miłości: powieść współczesna (wyd. Warszawa)
• 1917 Demon Odrodzenia: powieść historyczna z czasów włoskiego Odrodzenia (wyd. Warszawa)
• 1918 Przyjaciółki, przyjaciele, żony i różnego rodzaju typy niewieście (opowiadania, Warszawa)
• 1919 Na Kosowym Polu: opowieść z dziejów Serbii w XVI w. (wyd. Warszawa)
• 1920 Paskarze: powieść (wyd. Warszawa)
• 1920 Rycerz - bandyta: opowiadanie z XV wieku (wyd. Poznań)

Prace krytycznoliterackie i in.

• 1883 Dramat niemiecki XIX w. Studium literackie (wyd. Warszawa)
• 1884 Epopeja rycerska Niemców: Das Deutsche Ritterepos. Studium historycznoliterackie (wyd. Warszawa)
• 1885 Henryk Heine: portret literacki (wyd. Kraków)
• 1885 Pozytywizm warszawski i jego główni przedstawiciele (wyd. Warszawa)
• 1888 Typy i ideały pozytywnej beletrystyki polskiej (wyd. Warszawa)
• 1888 Historyczna powieść polska: studium krytycznoliterackie (w odcinkach w czasopiśmie „Niwa”)
• 1891 Po latach dwudziestu pięciu (wyd. Warszawa)
• 1893 Ofiara pozytywizmu" (wyd. Warszawa)
• 1894 Na schyłku wieku: studium ( w 1905 wyd. rozszerzone w tomie pt. „Dekadentyzm”)
• 1895 Rozkład w życiu i literaturze: studium" (wyd. Warszawa, w 1905 wyd. rozszerzone w tomie pt. „Dekadentyzm”)
• 1899 Historyczna powieść polska: Od Niemcewicza do Kaczkowskiego (zmieniony wcześniejszy tekst z „Niwy”, wyd. Warszawa)
• 1905 Dekadentyzm" (wyd. Warszawa)
• 1905 Pozytywizm w nauce i literaturze (artykuły krytycznoliterackie, wyd. Warszawa)
• 1912 Poznaj Żyda! (wyd Warszawa)
• 1914 '"Seksualizm w powieści polskiej (wyd. Warszawa)
• 1914 Żyd w powieści polskiej: studium (wyd. Warszawa)
• 1916 Ludzie Renesansu: sylwetki (wyd. Warszawa)

Dramaty

• 1891 Na straconym posterunku: dramat współczesny (wyd. Warszawa)
• 1896 Ostatni akt: dramat w 4 aktach (fragmenty drukowane w „Kurierze Warszawskim”; sztuka wystawiona w 1893 we Lwowie)