William Blake (ur. 28 listopada 1757 w Londynie, zm. 12 sierpnia 1827 w Londynie) – XVIII-wieczny angielski poeta, pisarz, rytownik, malarz, drukarz i mistyk, prekursor romantyzmu. Przez współczesnych nazywany często mad Blake (szalony Blake), zaliczany czasem do grona tzw. poetów wyklętych w literaturze angielskiej.

Życie

Urodził się na Broad Street, Golden Square, w domu pod numerem 28, w rodzinie średniozamożnego pończosznika. Już w dzieciństwie ujawnił się jego talent rysowniczy, co skłoniło rodziców do posłania dziesięcioletniego Williama do szkoły rysunku. Już w tym okresie zaczęło go interesować rytownictwo: zaczął sam tworzyć oraz kolekcjonować sztychy. W roku 1771, w wieku 15 lat, Blake zaczął pobierać nauki w warsztacie rytowniczym Henry'ego Basire'a. Wybór ten musiał być bardzo przemyślany, gdyż profesja rytownika w owym czasie nie budziła szacunku. Wystarczy wspomnieć, że rytownicy jako "podrzędni rzemieślnicy" mieli utrudniony wstęp do The Royal Academy of Arts (Królewskiej Akademii Sztuk Pięknych).

Blake jako artysta nie jest łatwy do zaklasyfikowania. Jego osobowość od wczesnych lat wykazywała dziwaczne dla otoczenia, mistyczne i wizjonerskie cechy. Doznawał licznych objawień religijnych, co odzwierciedlało się w jego dziełach malarskich i pisarskich.

Pierwszych lat działalności Blake'a nie można nazwać "karierą artystyczną" – na zlecenie Basire'a, u którego terminował, zajmował się przede wszystkim kopiowaniem znanych dzieł, na przykład malowideł z londyńskich kościołów. Projektował też nagrobki dla bogatych rodzin, ilustrował książki. W wieku 21 lat rozpoczął samodzielną pracę rytownika.

W 1779 roku udało mu się wstąpić do Królewskiej Akademii Sztuk Pięknych, gdzie buntował się przeciwko, jak to określał, "niewykończonym" dziełom artystów takich jak Rubens. Bardziej cenił sobie klasyczne piękno i wierne naturze dzieła Rafaela, czy Michała Anioła. W 1782 roku Blake poznał swojego późniejszego mecenasa, Johna Flaxmana. W tym samym roku ożenił się z ubogą analfabetką, Catherine Boucher. Uczył ją pisać i czytać, a nawet tworzyć ryciny.

Blake zaczął powoli zdobywać uznanie możnych, np. jednego z założycieli The National Gallery, George'a Cumberlanda. W tym okresie jego dzieła plastyczne były bardziej spektakularne od literackich.

Nagrobek Williama Blake`a i jego żony

Około roku 1800 Blake przeniósł się na wieś, do Felpham w obecnym hrabstwie West Sussex, gdzie zajął się tworzeniem ilustracji do cudzych wierszy. W tym okresie powstał jego Milton, książka opatrzona przedmową zawierającą wiersz And Did Those Feet in Ancient Time, bardziej znany jako hymn Jerusalem, do którego w 1916 roku skomponował muzykę Charles Parry. Jest to jedna z najpopularniejszych angielskich pieśni patriotycznych.

Po powrocie do Londynu w roku 1802 Blake nawiązał kontakt z grupą młodych artystów o nazwie Shoreham Ancients, którzy podzielali jego poglądy na sztukę jako wartość duchową i odrzucali nowoczesne w niej tendencje. Znalazł tam chłonnych słuchaczy, a także doskonalił swą technikę jako akwarelista. W tymże okresie zaczęło powstawać dzieło literacko-plastyczne Jerusalem: The Emanation of the Giant Albion, ukończone w 1820 roku.

Pod koniec życia artystę zaabsorbowało ilustrowanie biblijnej Księgi Hioba. Ilustracje te wzbudziły podziw i bywają do dziś porównywane do malowideł Rembrandta.

Mimo że prawie całe swoje życie Blake spędził w Londynie, nie stał się ważną postacią życia artystycznego angielskiej stolicy. Przebywał głównie w zaciszu domowym, zajmując się tworzeniem dzieł sztuki, a rytownictwo traktując jako źródło uzyskiwania dochodów. Nie zyskał szerokiego uznania dla swej poezji ani malarstwa za życia.

William Blake umarł w pełni sił twórczych. Został pochowany w nieoznaczonym grobie na londyńskim cmentarzu Bunhill Fields. Dopiero w ostatnich latach wzniesiono mu i jego żonie zasłużony nagrobek.

Twórczość

Pierwszy tom poezji Blake'a to Poetical Sketches (Szkice poetyckie) z 1783 r. W 1788 r. powstała książka There Is No Natural Religion (Nieistnienie naturalnej religii), opatrzona charakterystycznymi kolorowymi iluminacjami i sztychami, co stało się znakiem firmowym artysty.

Wkrótce potem ukazały się najsłynniejsze zbiory wierszy i rycin – Songs of Innocence (1789, Pieśni niewinności) i Songs of Experience (1794, Pieśni doświadczenia). Należy je traktować jako jedną całość – przedstawienie kontrastów występujących w życiu człowieka; harmonia ściera się bezustannie z cierpieniem, niewinność z bolesnym, odzierającym ze złudzeń doświadczeniem.

W roku 1789, w wyniku fascynacji myślą teologiczną szwedzkiego filozofa i mistyka Emanuela Swedenborga, Blake'owie przyłączyli się do Nowego Kościoła Swedenborgiańskiego. Szybko jednak z niego wystąpili, a sam Swedenborg stał się obiektem parodii w Zaślubinach nieba i piekła. Ciekawostką jest, że zgodnie z sugestiami Swedenborga, Blake zamierzał sprowadzić dla siebie konkubinę, gdy jego małżonka okazała się bezpłodna, porzucił jednak ten pomysł z powodu oporów żony. Małżeństwo pozostało szczęśliwe aż do śmierci Blake'a, mimo początkowych problemów z analfabetyzmem Catherine oraz ich bezdzietności.

Oprócz Swedenborga, Blake'a inspirował także autor Raju utraconego, John Milton, szczególnie w próbach określenia własnych definicji nieba i piekła. Między 1790 a 1793 powstało Marriage of Heaven and Hell (Zaślubiny nieba i piekła), stworzone w duchu Miltona i Dantego. Co ciekawe, piekło nie było dla Blake'a miejscem wiecznej kaźni, lecz źródłem niczym niepohamowanej energii. Dobro i Zło uściślał Blake jako dwa przeciwieństwa, niezbędne dla ludzkiej egzystencji. "Dobro to bierność posłuszna Rozumowi, Zło to aktywność wyrastająca z Energii". Niektórzy upatrują w tym utworze zapowiedzi teorii Freuda, opisującej konflikt id i superego, a także tez Nietzschego o moralności niewolników i moralności panów. Dzieło to jest jednak przede wszystkim przedstawieniem swoistej mitologii Blake'a, której podsumowanie i pełną ilustrację zawierają późniejsze utwory prozatorskie, jak The Book of Urizen (Księga Urizena) z 1794 r., The Book of Los (1795, Księga Losa) i inne. Różne sfery istnienia wyrażają tzw. Four Zoas (Cztery Zoa), o imionach Urizen, Tharmas, Luvah i Urthona. Urizen jest utożsamiany z Jahwe – prawodawcą, superego i symbolizuje Rozum. Tharmas to ludzkie ciało, naturalistyczne doświadczenie. Luvah – Król Miłości, czasem zwany również Orc, to "zbuntowane dziecię" ludzkich emocji. Urthona, lub inaczej Los, reprezentuje Wyobraźnię i wizjonerską Intuicję. Owe cztery potęgi tworzą wspólnie raj, w przeciwieństwie do Ulro, miejsca ziemskiego bytowania człowieka nie oświeconego wizją. To tylko wybrane, najważniejsze aspekty Blake'owej mitologii.

Wielki czerwony smok i niewiasta obleczona w słońce

Urizen, Stary Dni. "Ancient of Days

Biblijne metafory pojawiające się nierzadko w dziełach Blake'a zrodzone były z tradycji purytanów, kwakrów, anabaptystów i innych protestanckich odłamów chrześcijaństwa. Jednym z ciekawszych przejawów biblijnych wizji jest wystawiona w Nowym Jorku akwarela The Great Red Dragon and a Woman Clothed In the Sun (Wielki czerwony smok i niewiasta obleczona w słońce), oraz The River of Life (Rzeka życia), z cyklu 80. malowideł zwanych Biblią Blake'a.

Blake wyznawał pogląd, iż najważniejszym doznaniem mistycznym jest objawienie. Liczne wizje, jakich doświadczał, zdawały się wspierać go w tym poglądzie i prowadzić przez życie zarówno człowieka, jak i artysty. Podkreślał wagę Poetyckiego Geniuszu w procesie tworzenia. Wyobraźnia, lub inaczej Wizja, to boski pierwiastek w każdym człowieku, porównywany z samym Jezusem. Jezus to ucieleśnienie Wyobraźni, a jego uczniowie to Artyści – żyli i działali pod wpływem impulsu, a nie reguł. "Poeta, malarz, muzyk, architekt: mężczyzna czy kobieta, nie będąca jednym z nich, nie jest chrześcijaninem." Świat rzeczywisty był według Blake'a przeszkodą osłabiającą, wręcz uśmiercającą Wyobraźnię.

Blake nie tworzył dla ludzi prostych. Pragnął odbiorcy o dużo wyższym od pospolitego poziomie.

To, co wielkie, jest nieuchronnie ukryte przed słabymi. To, co oczywiste dla idioty, nie jest warte mego zachodu.

Blake w kulturze popularnej

Obraz Wielki czerwony smok i niewiasta obleczona w słońce odgrywa szczególną rolę w thrillerze Thomasa Harrisa Czerwony smok.

Motyw postaci Williama Blake'a pojawia się w filmie Jima Jarmusha Truposz, w którym pewien Indianin ratuje życie rannemu młodzieńcowi o tym samym nazwisku. Indianin z racji studiów w Londynie jest przekonany, że spotkał kolejne wcielenie artysty, dziwiąc się, że ten nie pamięta swojej poezji.

Nagrodzony czterema oskarami brytyjski film Hugh Hudsona z 1981 "Rydwany ognia" zawdzięcza tytuł wierszowi "Jerusalem" Blake`a. Stanowi on symboliczną ilustrację pasji sportowej trzech bohaterów filmu i jest wykonywany przez chór chłopięcy podczas pogrzebu jednego z nich.

Pieśń "Jerusalem" jest także obecna w kolejnym brytyjskim filmie "Samotność długodystansowca" z 1962 r., tutaj z kolei będąc symbolem podporządkowania głównego bohatera rygorom społecznym.

Nazwa zespołu The Doors pochodzi od aforyzmu Blake'a: If the doors of perception were cleansed every thing would appear to man as it is, infinite (Gdyby drzwi percepcji zostały oczyszczone, każda rzecz jawiłaby się człowiekowi taką, jaką jest, nieskończoną). Samo to zdanie dotarło do Morrisona za pośrednictwem słynnej książki Aldousa Huxleya o tytule Drzwi percepcji (1954), w której sformułowanie Blake'a staje się punktem wyjścia do eksperymentów z meskaliną.

W lipcu 1998 roku wokalista Iron Maiden, Bruce Dickinson, nagrał solowy album zatytułowany The Chemical Wedding, inspirowany w ogromnej większości twórczością Williama Blake'a. Znaleźć tam można takie utwory jak "Book of Thel" czy "Jerusalem". Oprócz kompozycji muzycznych, również szata graficzna płyty inspirowana jest twórczością Blake'a.

W 1998 roku zespół muzyczny Ulver nagrał przełomowy dla nich album Themes from William Blake's The Marriage of Heaven and Hell, będący swego rodzaju ścieżką dźwiękową do poematu "Zaślubiny nieba i piekła" Blake'a i swoistym hołdem dla pisarza.

W 1987 roku niemiecki zespół Tangerine Dream nagrał płytę Tyger, na której wykorzystano teksty autorstwa Williama Blake'a m.in. "Tyger", "London". Fragment wiersza "Tyger" pojawił się także w utworze Boba Dylana Roll on John z wydanego w 2012 albumu Tempest.

Utwór grupy Coil "The Dreamer Is Still Asleep" z płyty Musick to Play in the Dark Vol. 1 poświęcono Williamowi Blake'owi.

Amerykański pisarz Orson Scott Card uczynił Williama Blake'a jednym z bohaterów cyklu Opowieści o Alvinie Stwórcy. W tej historii Blake (Bajarz) jest podróżującym po Ameryce poetą i pracownikiem, a później – mentorem głównego bohatera.

William Blake jest jednym z bohaterów książki Płonął ogień twoich oczu, autorstwa Tracy Chevalier (autorka Dziewczyny z perłą).

Cytatem z Blake'a jest tytuł wydanej w 2009 roku książki Olgi Tokarczuk Prowadź swój pług przez kości umarłych. Bohaterowie tej powieści zajmują się tłumaczeniem jego poezji, a narratorka (i zarazem główna bohaterka) w wielu miejscach przytacza fragmenty utworów Blake'a.

W 23. odcinku drugiego sezonu amerykańskiego serialu kryminalnego The Mentalist zostaje wyrecytowany fragment utworu "The Tyger": Tyger! Tyger! burning bright / In the forests of the night / What immortal hand or eye / Could frame thy fearful symmetry? ("Tygrys, tygrys w puszczach nocy / Świeci blaskiem pełnym mocy. / Czyj wzrok, czyja dłoń przelała / Grozę tę w symetrię ciała?", tłum. Jerzy Pietrkiewicz).

W 179. odcinku japońskiego serialu animowanego "Czarodziejka z księżyca" zostaje wyrecytowany wiersz "The Sick Rose" ("Chora róża") : "O Rose thou art sick. / The invisible worm, / That flies in the night / In the howling storm: / Has found out the bed / Of crimson joy: / And his dark secret love / Does the life destroy." ("Różo tyś chora: / Czerw niewidoczny / Niesiony nocą / Przez wicher mroczny, / Znalazł łoże w szczęśliwym / Szkarłacie twego serca / I ciemną, potajemną / Miłością cię uśmierca", tłum. Stanisław Barańczak).

Bibliografia

• Pieśni niewinności (1789)
• Księga Thel (1789)
• Tiriel (1789)
• Rewolucja francuska (1791)
• Widzenia córek Albionu (1793)
• Ameryka (1793)
• Europa (1794)
• Pieśni doświadczenia (1794)
• Pierwsza księga Urizena (1794)
• Księga Ahanii (1795)
• Pieśń Losa (1795)
• Księga Losa (1795)
• Czterej Zoa' (1797)
• Milton (ok. 1804-1811)
• The Tiger
• Jeruzalem (1804-1820)

• Wszystkie religie są jednością (ok. 1788)
• Religia naturalna nie istnieje (ok. 1788)
• Zaślubiny nieba i piekła (1790-1793)

• Urizen stwarzający świat (1794, British Museum, Londyn)
• Newton (1795-1805, Tate Britain, Londyn)
• Szatan podburza upadłe anioły (1808, Muzeum Wiktorii i Alberta, Londyn)

• cenione są również ilustracje jakie Blake wykonał do dzieł Blaira, Graya, Younga (Night Thoughst), Chaucera i Dantego

• P. Ackroyd, Blake; przekł. E. Kraskowska. Poznań, 2001.
• W. Juszczak, „Laokoon” Williama Blake’a [w:] Miesięcznik Literacki nr 11 (1970).
• Cz. Miłosz, Co doradzał Mr Blake? [w:] Ogród nauk, Lublin 1986
• T. Sławek, U-bywać : człowiek, świat, przyjaźń w twórczości Williama Blake'a. Katowice, 2001
• J. Tomkowski, E. Kozubska, Mistyczny świat Williama Blake'a. Milanówek, 1993.
• N. Wójtowicz, Mistyk i jego Bóg, „Odra”, nr 6 z 1999.