Wojska niemieckie napadły o świcie bez wypowiedzenia wojny na Polskę, rozpoczynając kampanię wrześniową a tym samym II wojnę światową

Nie ma jeszcze zdjęć z wydarzenia. Dodaj zdjęcie!
Osoby:
550Lista osób
Wydarzenia:
204Lista wydarzeń
Miejsca:
1Lista miejsc
Data wydarzenia:
01.09.1939
Informacje dodatkowe

Kampania wrześniowa (inne stosowane nazwy: kampania polska 1939, wojna polska 1939, wojna obronna Polski 1939) – obrona terytorium Polski przed agresją militarną (bez określonego w prawie międzynarodowym wypowiedzenia wojny) wojsk III Rzeszy (Wehrmacht) i ZSRR (Armia Czerwona); pierwszy etap II wojny światowej. Była to pierwsza kampania II wojny światowej, trwająca od 1 września (zbrojna agresja Niemiec) do 6 października 1939, kiedy z chwilą kapitulacji SGO Polesie pod Kockiem zakończyły się walki regularnych oddziałów Wojska Polskiego z agresorami. Naczelnym Wodzem Wojska Polskiego w kampanii był marszałek Edward Rydz-Śmigły, a szefem sztabu gen. bryg. Wacław Stachiewicz. Od 3 września 1939 wojna koalicyjna Polski, Francji i Wielkiej Brytanii przeciw III Rzeszy.

W wyniku agresji III Rzeszy i ZSRR na Polskę terytorium państwowe Rzeczypospolitej zostało całkowicie okupowane i traktatem z 28 września 1939 wbrew prawu międzynarodowemu podzielone między Niemcy i ZSRR. ZSRR część terytorium Polski okupowanego przez Armię Czerwoną (Wilno z okręgiem) przekazał 10 października 1939 Litwie, zaś Niemcy przekazały 21 listopada 1939 część terytorium Polski okupowanego przez Wehrmacht (Spisz i Orawa) Słowacji, również wbrew prawu międzynarodowemu (Konwencja haska IV 1907).

Celem agresji niemieckiej było zdobycie tzw. Lebensraum, czyli przestrzeni życiowej oraz wynarodowienie i ostatecznie wysiedlenie, a później wymordowanie narodów zamieszkujących te ziemie i zasiedlenie ich przez Niemców – plany te Niemcy zamierzali zrealizować w ramach Generalnego Planu Wschodniego, opracowanego jeszcze przed wojną z udziałem niemieckich placówek naukowo-badawczych (m.in. Uniwersytetu Berlińskiego). Pretekstem do agresji była ochrona mniejszości niemieckiej II Rzeczypospolitej i Wolnego Miasta Gdańska. W ciągu lat 30. poglądy rewizjonistyczne, podważające ustalenia traktatu wersalskiego zwłaszcza w kwestii granic, propagowane były przez powiązane z nazistami struktury. Jedną z najbardziej aktywnych, była stworzona przy udziale NSDAP, organizacja Bund Deutscher Osten (pol. Związek Niemiecki Wschód). Jednocześnie prowadzono antypolskie kampanie propagandowe, m.in. w 1934 zorganizowano w Niemczech Wystawę Berlińską, oprotestowaną przez polską dyplomację.

III Rzesza wystosowała wobec Polski najpierw polityczne żądania aneksji Wolnego Miasta Gdańska i eksterytorialnego tranzytu przez korytarz polski, publicznie odrzucone przez ministra Józefa Becka w mowie sejmowej z dnia 5 maja 1939 roku. W nocy z 29 na 30 sierpnia Joachim von Ribbentrop przekazał ambasadorowi brytyjskiemu sir Nevillowi Hendersonowi ultymatywne już żądania niemieckie. Polska miała zgodzić się na bezwarunkowe zajęcie Gdańska przez Niemcy, oraz na plebiscyt na Pomorzu polskim, ale na warunkach preferujących Niemcy. Ribbentrop odmówił Hendersonowi przekazania żądań niemieckich w formie pisemnej. Ambasador Józef Lipski po konsultacjach z Warszawą poprosił o audiencję u Ribbentropa. 31 sierpnia 1939 o godz. 0.30 w nocy Adolf Hitler podpisał rozkaz ostatecznie wyznaczający termin ataku na Polskę na 1 września godz. 4.45. 31 sierpnia 1939 o godzinie 18.30 Ribbentrop przyjął po raz ostatni ambasadora Lipskiego, któremu tylko zakomunikowano, że nie posiada on pełnomocnictw do tak daleko idących koncesji.

Rozgłośnia radiowa Deutschlandsender w późnych godzinach wieczornych 31 sierpnia odczytała tekst niemieckiego ultimatum (tzw. „16 punktów”), nigdy formalnie zresztą Polsce nie przedstawionych, informując o jego „odrzuceniu” przez Polskę. Działo się to równolegle do przeprowadzanej w Gliwicach przez Sicherheitsdienst prowokacji pod kryptonimem „Himmler”, mającej stanowić pretekst propagandowy do rozpoczęcia przez Niemcy działań wojennych przeciw Polsce bez formalnego wypowiedzenia wojny której stronami były zarówno Niemcy, jak i Polska.

Od 1 września na mocy paktu Ribbentrop-Mołotow ZSRR był cichym sojusznikiem Rzeszy, od 17 września – sojusznikiem jawnym. Armia Czerwona przygotowywała się do inwazji na Polskę, władze sowieckie zarządziły mobilizację, a 17 września dokonały agresji na wschodnie tereny II Rzeczypospolitej. Od 3 września radiostacja sowiecka w Mińsku podawała Luftwaffe koordynaty lokacyjne dla nalotów na Polskę.

Tekst tajnego protokołu do paktu Ribbentrop-Mołotow został przekazany dyplomatom amerykańskim (Charles Bohlen) i francuskim w Moskwie 24 sierpnia 1939 przez Hansa von Herwarth, sekretarza ambasady Rzeszy w Moskwie. Sekretarz stanu USA Cordell Hull poinformował również Brytyjczyków. Informacja o zadecydowanym rozbiorze Polski nie została jednak przekazana do Warszawy, zaś Józef Beck był utrzymywany przez nieświadomego sytuacji ambasadora RP Wacława Grzybowskiego w przekonaniu o zachowaniu przez ZSRR życzliwej neutralności w ewentualnym konflikcie niemiecko-polskim.

Agresja niemiecka

Napaść na Polskę poprzedziły liczne incydenty i prowokacje m.in. prowokacja w Gliwicach, gdzie niemieccy żołnierze, przebrani w cywilne ubrania, dokonali napaści na tamtejszą niemiecką radiostację, pozorując udział w tym Polaków. Incydent ten stał się oficjalnym pretekstem do rozpoczęcia przez Niemcy działań wojennych przeciwko Polsce.

Niemcy skoncentrowali przeciwko Polsce 1,8 miliona żołnierzy uzbrojonych w 2800 czołgów, około 3000 samolotów i 10 000 dział. Słowacja wystawiła Armię Polową „Bernolak” i nieliczne lotnictwo. Polska zmobilizowała około miliona żołnierzy (spośród 2,5 miliona wojskowo wyszkolonych rezerwistów), 880 czołgów, 400 samolotów i 4300 dział.

Polska linia obrony biegła wzdłuż granic Polski z wyjątkiem północnego wąskiego odcinka części „korytarza pomorskiego”, który wobec kleszczowego zagrożenia, nie nadawał się do obrony. Stąd siły pozostawione dla obrony Gdyni i Helu miały trwać w obronie oczekując na odsiecz.

Założeniem polskiego planu obrony (plan „Z”) była wojna koalicyjna we współdziałaniu z najliczniejszą po Armii Czerwonej i Wehrmachcie na lądzie – armią francuską i najsilniejszą na morzu, a przy połączeniu z siłami francuskimi porównywalną w powietrzu – armią brytyjską. Założeniem Fall Weiss, wzorowanym na planie Schlieffena z 1914, było skoncentrowanie całości sił niemieckich na jednym froncie (polskim) przy szkieletowej osłonie drugiego frontu (zachodniego), a następnie po szybkim złamaniu przeciwnika przerzucenie sił na drugi front działań wojennych.

Szybkie złamanie przeciwnika wobec rozległości terytorium Polski i możliwości wojny partyzanckiej miał zagwarantować udział Armii Czerwonej w agresji, tak szybko jak jest to możliwe. Istotne było szybkie zajęcie Warszawy jako stolicy Polski – traktowane jako pretekst polityczny do wystąpienia zbrojnego ZSRR.

Początek wojny

1 września 1939 o 4.45, bez wypowiedzenia wojny i ogłoszenia mobilizacji, wojska niemieckie zgodnie z planem Fall Weiss, uderzyły na Polskę na całej długości polsko-niemieckiej granicy oraz z terytorium Moraw i Słowacji, co spowodowało, iż łączna długość frontu wyniosła ok. 1600 km, stawiając Polskę w niekorzystnym położeniu strategicznym. Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Ignacy Mościcki wydał odezwę, w której po oświadczeniu o niesprowokowanej agresji Niemiec przeciwko Polsce wezwał naród do obrony wolności i niepodległości kraju.

Założeniem „Fall Weiss” było okrążenie i zniszczenie Wojska Polskiego na zachód od linii Wisły nie później niż w czternastym dniu od uderzenia Wehrmachtu. Wobec oporu wojska polskiego założenia OKH planu wojny z Polską nie zostały zrealizowane, a wobec przegrupowania jednostek polskich poza oskrzydlające uderzenia niemieckich jednostek pancernych i zmotoryzowanych rozstrzygającym dla rezultatu kampanii było uderzenie Armii Czerwonej od wschodu na terytorium państwa polskiego.

Atak był wspomagany zorganizowanymi nalotami bombowymi Luftwaffe na większość miast polskich, węzłów kolejowych i osiedli fabrycznych. Jednocześnie w dniu 3 września 1939 rząd ZSRR wyraził zgodę na nadawanie przez radiostację w Mińsku specjalnego sygnału umożliwiającego radionawigację Luftwaffe we wschodnich rejonach Polski. Prawdopodobnie pierwszym polskim miastem, na które spadły niemieckie bomby był Wieluń.

1 września lotnictwo niemieckie atakowało Gdynię, Puck i Hel. Intensywne bombardowania dotknęły rejon południowej Wielkopolski i Górnego Śląska, Tczew, Częstochowę, Kraków oraz leżące w głębi kraju Grodno. 2 września w nalocie niemieckim na Lublin zginęło ok. 200 osób, a dalsze 150 osób poniosło śmierć w nalocie na pociąg ewakuacyjny stojący na dworcu kolejowym w Kole. Niemieckie naloty na Warszawę odbywały się od pierwszego dnia września.

Jednak symbolem ataku Niemiec stało się uderzenie na polską składnicę wojskową Westerplatte w Wolnym Mieście Gdańsku, rozpoczęte o godzinie 4.45 strzałami pancernika „Schleswig-Holstein”, który z kurtuazyjną wizytą wpłynął do portu w Gdańsku kilka dni wcześniej.

205 polskich żołnierzy placówki Westerplatte, pod dowództwem mjr. Henryka Sucharskiego i jego zastępcy kpt. Franciszka Dąbrowskiego, zajmujących rejon wyposażony w 5 betonowych wartowni i koszary wojskowe oraz umocnione obiekty polowe, broniło się przez siedem dni przed siłami liczącymi 3,4 tys. żołnierzy niemieckich z kompanii SS-Heimwehr Danzig, kompanii szturmowej piechoty morskiej z pancernika Schleswig-Holstein, oddziałów Selbstschutz i batalionu saperów, przy jednoczesnym ostrzale niemieckiej artylerii z rejonu Wisłoujścia, Brzeźna, Nowego Portu, z pancernika „Schleswig-Holstein” oraz atakami powietrznymi eskadry samolotów Stukas.

Westerplatte skapitulowało 7 września o godz. 10.15, przez ten czas było przykładem bohaterstwa i zachęcało do dalszej walki cały kraj.

Symbolicznym wydarzeniem z pierwszych dni wojny była obrona Poczty Polskiej w Gdańsku. Poczta została zdobyta po 14 godzinach zaciekłych walk, a jej obrońcy rozstrzelani. Jednocześnie Albert Forster, ogłoszony dekretem Senatu Wolnego Miasta Gdańska z 23 sierpnia 1939 „głową” Wolnego Miasta ogłosił 1 września 1939 przyłączenie Wolnego Miasta Gdańska do III Rzeszy. W tym samym dniu Wysoki Komisarz Ligi Narodów, Carl Jakob Burckhardt na żądanie Alberta Forstera opuścił terytorium Wolnego Miasta Gdańska wraz z personelem Komisariatu Ligi Narodów w Wolnym Mieście. 1 września 1939 Niemcy aresztowali w Gdańsku pierwszych 250 Polaków, których umieszczono w utworzonym 2 września 1939 obozie koncentracyjnym Stutthof.

Bitwa graniczna

Tzw. bitwa graniczna rozegrała się w dniach 1-3 września 1939 na północnym Mazowszu, Pomorzu, nad Wartą oraz na Śląsku i Podhalu. Wojska niemieckie, stosując doktrynę blitzkriegu (wojny błyskawicznej), skoncentrowały jednostki pancerne i zmotoryzowane na głównych kierunkach uderzeń. Wykorzystując element zaskoczenia i ogromną przewagę techniczną, rozbiły część jednostek polskich, a pozostałe zmusiły do wycofania.

Mimo zaciętego oporu, już w pierwszych dniach września udało się Niemcom przełamać polskie linie obronne i zająć Kujawy, część Wielkopolski i Śląsk. Na północy główne siły polskie, skoncentrowane w rejonie Mławy i na Pomorzu, zostały 1–3 września rozbite – Armia Modlin, atakowana przez niemiecką 3 Armię podczas bitwy pod Mławą, zmuszona była wycofać się z rejonu Mławy na linię rzek Wisły i Narwi. W drugim dniu walki, obrona Armii Pomorze została rozbita przez XIX Korpus Pancerny z 4 Armii, dowodzony przez gen. Heinza Guderiana. Jednym z pierwszych starć oddziałów Armii Pomorze z siłami niemieckimi była bitwa pod Krojantami, gdzie 1 września 1939 18 Pułk Ułanów Pomorskich rozbił niemiecki batalion piechoty 20 Dywizji Zmotoryzowanej, opóźniając skutecznie postępy korpusu niemieckiego o kilkanaście godzin. Ciężkie walki z Niemcami toczyła 9 Dywizja Piechoty z trzema dywizjami niemieckimi (jedną pancerną i dwiema zmechanizowanymi), na odcinku od Chojnic do Bydgoszczy. Próba zorganizowania przeciwnatarcia przez wysuniętą na przedpola Borów Tucholskich 27 Dywizję Piechoty zakończyła się niepowodzeniem. 27 DP poniosła podczas wycofywania się i walk odwrotowych duże straty.

W niekorzystnej sytuacji strategicznej oraz pod groźbą okrążenia sił polskich przez szybkie jednostki niemieckie, gen. Władysław Bortnowski podjął 3 września 1939 decyzję o wycofaniu jednostek Armii Pomorze, z konieczności pozostawiając część okrążonych oddziałów polskich na tyłach korpusów niemieckich. Wycofujące się przez Bydgoszcz oddziały Armii Pomorze zostały ostrzelane w mieście przez oddziały dywersantów niemieckich i piątej kolumny, podczas wydarzeń tzw. krwawej niedzieli w Bydgoszczy. Po zaciętych walkach, ciężkich stratach po okrążeniu w Borach Tucholskich oraz walk odwrotowych, Armia Pomorze w dniach 3-5 września 1939 wycofała się ostatecznie z rejonu Pomorza w kierunku południowym.

W efekcie przegranej walki niemiecka 4 Armia połączyła się z 3 Armią, a Prusy Wschodnie uzyskały tym samym łączność terytorialną z Rzeszą. Niemcy natychmiast po opanowaniu obszaru Pomorza, przerzucili główne siły (XIX KP z 4 Armii) do Prus Wschodnich w rejon Ełku, aby stamtąd przypuścić atak na polską Samodzielną Grupę Operacyjną Narew.

W tym samym czasie, w południowo-zachodniej Polsce, siły niemieckie 10 Armii przebiły się atakiem w rejonie Kłobucka, pomiędzy Armią Łódź i Armią Kraków, dokonując głębokiego wyłomu w linii frontu zakończonego 1 września starciem w bitwie pod Mokrą – Wołyńska Brygada Kawalerii dowodzona przez płk. Juliana Filipowicza, zniszczyła w niej ponad 100 niemieckich pojazdów mechanicznych, w tym co najmniej 30 czołgów[59][60]. Skuteczny opór siłom niemieckiej 10 Armii stawiła w tym czasie 7 Dywizja Piechoty, która w końcu została okrążona i rozbita 3 września pod Janowem. Armia Łódź, atakowana w rejonie Sycowa i Opatowa przez siły niemieckiej 8 Armii, która przełamała linię polskiej obrony, wycofała swoje główne siły 10 DP i 28 DP za linię rzeki Warty. Wycofanie się przyspieszyła utrata styczności z sąsiednią Armią Kraków, atakowaną w tym czasie przez niemiecką 14 Armię.

Armia Kraków, która skupiła na sobie główny ciężar uderzenia niemieckiej 14 Armii, zajmowała pozycje obronne w rejonie Górnego Śląska i Krakowa. 14 Armia siłami VIII Korpusu okrążyła Górny Śląsk, atakując Rybnik i Bożą Górę, a XVII Korpus zaatakował w tym samym czasie Bielsko-Białą. Jednocześnie silne uderzenie 7 Dywizji 14 Armii skoncentrowało się na Żywcu, gdzie wywiązały się intensywne walki z siłami polskiego 2. pułku Korpusu Ochrony Pogranicza, zajmującymi pozycje w fortyfikacjach wokół Węgierskiej Górki. XVIII Korpus niemieckiej 14 Armii wykonał manewr okrążający Armię Kraków od południa, atakując Spytkowice i Nowy Targ, chcąc zaatakować bezpośrednio Kraków. Nasilająca się przewaga sił niemieckich oraz uporczywe ataki niemieckich dywersantów w Katowicach, Pszczynie i Bielsku-Białej, spowodowały w końcu uzyskanie zgody Naczelnego Wodza na odwrót ze Śląska. Decyzję tę podjął 2 września dowódca Armii Kraków, gen. Antoni Szylling, wycofując jej oddziały na całej długości frontu. Zgoda Naczelnego Wodza na odwrót w drugim dniu wojny Armii Kraków z ufortyfikowanych pozycji na Górnym Śląsku jest krytykowana przez historyków wojskowości. Armia Kraków nie wyszła z zagrożenia okrążeniem przez niemieckie jednostki szybkie, odsłoniła natomiast trwającą koncentrację odwodowej Armii Prusy wobec natarcia niemieckiej 10 Armii.

Obrona przed agresją niemiecką 3-17 września

Walki na głównej linii obrony 3-10 września

5 września niemiecka 10 Armia, po przełamaniu obrony Armii Łódź i Kraków, weszła w kontakt ogniowy z częścią odwodowej Armii Prusy. Stoczone bitwy pod Piotrkowem Trybunalskim i pod Tomaszowem Mazowieckim zakończyły się klęską oddziałów Armii Odwodowej. Od 6 września rozpoczęła ona wycofywanie swoich oddziałów na prawy brzeg Wisły. W drodze ku przeprawom zostały one rozbite w bitwie pod Iłżą. Część z ocalałych przeszła do działań w okrążeniu wiążąc poważne siły nieprzyjaciela w Górach Świętokrzyskich, lasach koneckich i radomskich.

Po rozbiciu Armii Prusy Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego utraciło możliwość wykonania planowanego przeciwuderzenia na głównym kierunku natarcia Wehrmachtu – z Dolnego Śląska (Wrocław) w kierunku północno-wschodnim – na Warszawę. Jednocześnie złamanie oporu Wojska Polskiego (północna grupa Armii „Prusy” i południowe zgrupowanie Armii „Łódź”) w bitwach pod Piotrkowem i Tomaszowem Mazowieckim otworzyło 6 września 1 i 4 dywizji pancernej Wehrmachtu drogę na Warszawę szosą piotrkowską.

Niemiecka 8 Armia, po przełamaniu linii obrony Armii Łódź nad Wartą, odrzuciła ją w kierunku wschodnim, na obszary położone na tyłach wysuniętej na zachód Armii Poznań i Armii Pomorze. W tym samym czasie niemiecka 3 Armia zdołała odrzucić Armię Modlin na linię Wisły, co zagroziło odcięciem Armii Pomorze i Armii Poznań od reszty sił polskich. W tej sytuacji marszałek Edward Rydz-Śmigły, który 6 września 1939 przeniósł sztab z Warszawy do Brześcia, wydał równolegle oddziałom Wojska Polskiego 6 września rozkaz generalnego odwrotu za linię Wisły i Sanu. Prezydent RP Ignacy Mościcki wraz z rządem opuścili Warszawę.

W celu uniemożliwienia realizacji tego planu, niemiecka 3 Armia dostała rozkaz ataku w kierunku Siedlec, przez Narew i Bug, co zakończyło się starciami podczas obrony Różana 8 września. 5 września niemiecka 14 Armia, z zadaniem odcięcia przepraw na rzece San i późniejszego uderzenia na Lublin, zakończyła także ciężkie walki z jednostkami Armii Kraków pod Jordanowem, gdzie pancerno-motorowa 10 Brygada Kawalerii, dowodzona przez płk. dypl. Stanisława Maczka zadała niemieckiemu XXII Korpusowi Pancernemu ciężkie straty – XXII Korpus Pancerny, mający 15 krotną przewagę w ilości czołgów i wsparcie niemieckiego lotnictwa, stracił ponad 100 czołgów i w czasie kilkudniowych walk z 10 Brygadą Kawalerii posunął się zaledwie o 25–30 km. Długotrwałe związanie sił XXII Korpusu Pancernego umożliwiło wycofanie się zagrożonej okrążeniem Armii Kraków. Zarówno niemieckie 3. i 14. Armia miały jednocześnie zapobiec wycofaniu się polskich sił za linię rzeki Wisły i odtworzenie polskiej obrony wewnątrz kraju. Zaostrzała się sytuacja wokół stolicy Polski; 8 września niemiecki XVI Korpus Pancerny wchodzący w skład 10 Armii, zaatakował miasto z rejonu Góry Kalwarii i zajął przyczółek w południowo-zachodniej części Warszawy (Ochota i Wola). Rozpoczęło się niemieckie oblężenie stolicy Polski.

W tym czasie komplikowała się sytuacja strategiczna na południu Polski. Armia Kraków, wycofująca się z rejonu Śląska i Krakowa w kierunku Lublina, została wyprzedzona i zagrożona odcięciem od przepraw na rzece San, poprzez atakujący ze Słowacji niemiecki XXII Korpus Pancerny. Do 9 września Naczelne Dowództwo WP podjęło w zaistniałej sytuacji, chcąc uniknąć planowanego przez sztab niemiecki manewru okrążającego wojska polskie dojściem szybkich sił niemieckich w rejon Lublina i Siedlec, decyzję o odwrocie sił polskich na południowy wschód kraju – z zamiarem stworzenia tzw. przedmościa rumuńskiego.

Polskie dowództwo, planując obronę stolicy i rejonu środkowej Wisły, rozpoczęło przygotowania do obrony w odcinku środkowym frontu, tworząc nowe armie: „Warszawa” (dowodzący gen. Juliusz Rómmel) i „Lublin” (dowodzący gen. Tadeusz Piskor), dysponujące jednak stosunkowo słabymi siłami. Sytuację skomplikowało przełamanie przez wojska niemieckie na północy linii obrony na styku Armii Modlin i Samodzielnej Grupy Operacyjnej Narew, po przekroczeniu rzeki Bug w okolicach Broku. Wchodzące w jej skład jednostki, pod dowództwem Władysława Raginisa, stoczyły zaciętą walkę z wojskami niemieckimi (10 Dywizją Pancerną, którą dowodził gen. Nikolaus von Falkenhorst oraz XIX Korpusem Pancernym, dowodzonym przez gen. Heinza Guderiana) podczas obrony Wizny od 8 do 10 września – bitwa ta, z uwagi na znaczną dysproporcję sił walczących stron i ofiarność polskich żołnierzy, jest niekiedy określana mianem polskich Termopil. Obrona Wizny spowodowała spowolnienie planów okrążenia głównych sił polskich na wschód od Wisły dwustronnym manewrem oskrzydlającym o ponad 2 dni.

W nowej sytuacji strategicznej rozkazami Naczelnego Wodza zostały utworzone nowe fronty, 10 września powstał Front Południowy (dowódca gen. Kazimierz Sosnkowski), 11 września Front Północny (dowódca gen. Stefan Dąb-Biernacki) oraz Front Środkowy (dowódca gen. Tadeusz Piskor), składający się z oddziałów Armii „Lublin”.

Niemieckie Naczelne Dowództwo Wojsk Lądowych (OKH), wydało w tej sytuacji rozkazy odcięcia sił polskich od dróg odwrotu na wschód, w szczególności przepraw na rzece Bug i szlaków ewakuacyjnych do Rumunii. Część sił 14 Armii ruszyła na Lwów, aby odciąć ewentualne próby przebicia się oddziałów polskich i wycofania w kierunku granicy z Rumunią.

Walki wewnątrz kraju 10-17 września

W nocy z 9 na 10 września cofające się polskie armie „Poznań” i „Pomorze” wykonały znad Bzury zaskakujące uderzenie na skrzydło maszerującej na Warszawę 8 Armii niemieckiej, rozpoczynając największą bitwę kampanii. Twórcą i realizatorem zwrotu zaczepnego w rejonie Bzury był gen. Tadeusz Kutrzeba (w czasie pokoju komendant Wyższej Szkoły Wojennej). Chciał, w przeciwieństwie do koncepcji marszałka Śmigłego (określanej słowami: wycofać się i nie dać się rozbić), wykorzystać czynnik strategiczny w postaci braku zaangażowania Wehrmachtu wobec wojsk Armii Poznań i dokonać ataku na skrzydło 8 Armii niemieckiej.

Kutrzeba planował atak już 4-5 września podczas rozwinięcia natarcia 8 Armii na linię rzek Warta i Widawka na pozycje Armii Łódź. Wobec braku zgody Naczelnego Wodza pozycja obronna Armii Łódź została przełamana, zaś generał Kutrzeba podtrzymał swoją propozycję zwrotu zaczepnego wobec wojsk niemieckich zmierzających bez istotnej osłony z lewej flanki w kierunku Warszawy. Do powodzenia operacji w początkowej fazie ataku według planów gen. Kutrzeby, miał się przyczynić także czynnik psychologiczny, czyli chęć do walki z wrogiem żołnierzy Armii Poznań, która dotychczas tylko się wycofywała nie biorąc udziału w walkach na froncie.

8 września 1939 gen. Wacław Stachiewicz przekazał gen. Kutrzebie zgodę na rozpoczęcie operacji ofensywnej na skrzydło 8 armii niemieckiej siłami armii Poznań i Pomorze (nie ustanawiając jednocześnie jednolitego dowództwa w rejonie operacyjnym). Decyzja Naczelnego Wodza o braku koordynacji pomiędzy siłami Armii Poznań, Pomorze, wycofującej się poprzez Skierniewice północnej grupy Armii Łódź i załogą obrony Warszawy (na którą 8 września uderzyły z marszu oddziały 1 i 4 Dywizji Pancernej Wehrmachtu – i zostały na Woli i Ochocie odparte przez Wojsko Polskie), zaciążyła na szansach rozstrzygnięcia bitwy nad Bzurą, rozpoczętej rankiem 9 września 1939 przez uderzenie Armii Poznań na oddziały 8 Armii niemieckiej osłaniającej uderzenie 10 armii niemieckiej na Warszawę szosą piotrkowską.

9 września wieczorem Grupa Operacyjna Koło pod dowództwem gen. Edmunda Knolla-Kownackiego, wraz z 14 DP, 17 DP i 25 Dywizją Piechoty rozpoczęły uderzenie na Łęczycę i Piątek. Na miasto Łowicz uderzyły jednostki Grupy Operacyjnej Wschód dowodzone przez gen. Mikołaja Bołtucia, wraz z 4 DP, 16 DP i Wielkopolską Brygadą Kawalerii gen. Romana Abrahama. Początkowo atak przyniósł sukces, nacierające na Warszawę siły niemieckie zostały zaskoczone atakiem i wstrzymały działania zmierzające do zaatakowania stolicy Polski. Wkrótce jednak przybyły w rejon walk dodatkowe odwody sił niemieckich, w tym liczne jednostki pancerne oraz lotnictwo. Przewaga niemiecka spowodowała wyczerpanie impetu polskiego kontruderzenia pomiędzy 12 a 13 września. Polska armia zdobyła Łowicz, toczyła także dalsze walki o Ozorków i Stryków.

Uderzenie zgrupowania polskiego zmusiło OKH do rewizji planów ofensywnych w centralnej Polsce, odwołania nad Bzurę wszystkich dostępnych jednostek pancernych i lekkich oraz sił Luftwaffe. Umożliwiło to w konsekwencji wycofanie wojsk polskich do południowo-wschodniej części Rzeczypospolitej, zgodnie z koncepcją Sztabu Głównego przewidującą zorganizowanie nowego obszaru obrony w oparciu o granicę z ZSRR i Rumunią, tzw. przedmościa rumuńskiego.

Brak koordynacji natarcia z siłami Armii Warszawa i Armii Modlin, brak jednolitego dowództwa operacyjnego (i koordynacji pomiędzy gen. Kutrzebą i Bortnowskim), znaczne wyczerpanie żołnierzy (prowadzącymi czterodniowe walki bez odpoczynku) i coraz większe straty w obliczu kontrataku przez Luftwaffe i jednostki pancerne Wehrmachtu, spowodowały iż Naczelny Wódz i gen. Tadeusz Kutrzeba podjęli decyzję o wstrzymaniu ofensywy polskiej i wycofania wojsk w kierunku Warszawy. 17 września armie „Poznań” i „Pomorze” zrezygnowały z natarcia w okolicach Sochaczewa i Łowicza i rozpoczęły siłami jednostek kawaleryjskich przebicie do Warszawy poprzez Puszczę Kampinoską (Łomianki i Palmiry). Większość jednostek Armii Poznań i Pomorze znalazło się w okrążeniu na zachód od Bzury i zostało zmuszonych do poddania się.

Niektórym wyizolowanym punktom oporu polskich jednostek, pozostającym poza głównymi kierunkami działań udało się bronić dłużej: Westerplatte – do 7 września, Gdynia – do 14 września, Kępa Oksywska – do 19 września, Hel – do 2 października.

Na południu Polski szybkie niemieckie jednostki zmotoryzowane dotarły 12 września pod Lwów. 14 września wojska niemieckie zamknęły pierścień okrążenia wokół Warszawy. Natarcie z marszu siłami dywizji pancernej załamało się w ogniu polskiej obrony – Wehrmacht przystąpił do regularnego oblężenia stolicy, rozpoczynając ostrzał artyleryjski siłą ok. 1000 dział zgromadzonych wokół miasta. 14 września niemiecka 3 Armia po przełamaniu polskiej obrony na styku Armii Modlin i Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Narew” (na linii rzeki Narew i Bug) osiągnęła miasto Brześć, wraz z XIX Korpusem Pancernym 4 Armii.

16 września XIX Korpus Pancerny, uderzając dalej na południe, zamknął w rejonie Chełma pierścień okrążenia wokół sił polskich, łącząc się z nacierającymi od południa jednostkami niemieckiego XXII Korpusu Pancernego 14 Armii. Dowództwo niemieckie zrealizowało tym samym plan okrążenia sił polskich znajdujących się pomiędzy Wisłą i Bugiem podwójnym frontem okrążenia, jednocześnie jednostki niemieckie znajdujące się pod Lwowem miały uniemożliwić wycofywanie się sił polskich, którym udało by się przebić poza front okrążenia z zadaniem zorganizowania planowanej obrony (tzw. przedmościa rumuńskiego) w oparciu o sojuszniczą Rumunię i dostawy broni za pośrednictwem jej terytorium.

Plany ewakuacji realizowano konsekwentnie, w dniach 13-16 września 1939 do Rumunii przetransportowano rezerwy złota Banku Polskiego z przeznaczeniem transportu poprzez port Constanza do Francji. 14 września prezydent wraz z rządem dotarli do miejscowości Kuty. Tego samego dnia władze polskie po raz kolejny zaapelowały do Wielkiej Brytanii i Francji o wywiązanie się ze zobowiązań sojuszniczych i pomoc zbrojną. 15 września do Kołomyi przybył Naczelny Wódz, marszałek Edward Śmigły-Rydz.

Agresja ZSRR na Polskę 17 września

W dniu 17 września na wschodnie rubieże kraju spadło uderzenie Armii Czerwonej w sile sześciu armii liczących 600-650 tysięcy żołnierzy i ponad 5000 czołgów, podzielonych na dwa Fronty: Białoruski i Ukraiński. Władze sowieckie wypełniły w ten sposób ustalenia tajnego protokołu dodatkowego do paktu Ribbentrop-Mołotow.

Niczym nie sprowokowana agresja ZSRR stanowiła pogwałcenie czterech obowiązujących umów międzynarodowych: traktatu ryskiego z 1921 o wytyczeniu granicy polsko-radzieckiej, protokołu Litwinowa z 1929 o wyrzeczeniu się wojny jako środka rozwiązywania sporów, paktu o nieagresji z Polską z 1932 (przedłużonego w 1934 do końca 1945) oraz konwencji o określeniu napaści (1933) (co powodowało iż agresja ZSRR nie miała żadnego międzynarodowoprawnego uzasadnienia względami politycznymi, gospodarczymi, społecznymi czy ustrojowymi).

Oficjalny powód agresji był zawarty w przekazanej o godzinie 3.00 w nocy 17 września przez zastępcę Ludowego Komisarza (ministra) Spraw Zagranicznych Potiomkina ambasadorowi Grzybowskiemu nocie dyplomatycznej: zamieszczono tam niezgodne z prawdą oświadczenie o rozpadzie państwa polskiego, ucieczce rządu polskiego, konieczności ochrony mienia i życia zamieszkujących wschodnie tereny polskie Ukraińców i Białorusinów oraz uwalnianiu ludu polskiego od wojny. W konsekwencji ZSRR uznał wszystkie układy zawarte uprzednio z Polską (w tym traktat ryski z 1921 r., układ o nieagresji z 1932 r. i umowy międzynarodowe) za nieobowiązujące – zawarte z nieistniejącym państwem. Treść noty sowieckiej przed przedstawieniem ambasadorowi Rzeczypospolitej była konsultowana przez Wiaczesława Mołotowa z ambasadorem III Rzeszy Friedrichem von Schulenburgiem. Ambasador RP odmówił przyjęcia noty i został czasowo internowany wraz z całym polskim personelem dyplomatycznym i konsularnym (co było naruszeniem immunitetu dyplomatycznego, gwarantowanego prawem międzynarodowym).

Dysponujący (po przerzuceniu części zwartych jednostek na granicę polsko-niemiecką) 25 batalionami Korpus Ochrony Pogranicza nie był w stanie powstrzymać natarcia kilkuset tysięcy żołnierzy wroga. Marszałek Edward Rydz-Śmigły wydał 17 września w Kutach tzw. dyrektywę ogólną treści:

Nakazuję: z powodu sytuacji wytworzonej marszem wojsk bolszewickich na teren Polski wycofanie oddziałów i sprzętu na Rumunię względnie Węgry. Z bolszewikami nie walczyć, chyba w razie natarcia z ich strony lub próby rozbrojenia oddziałów. Zadanie Warszawy i miast, które miały się bronić przed Niemcami – bez zmian. Miasta do których podejdą bolszewicy, powinny z nimi pertraktować w sprawie wyjścia garnizonów do Węgier lub Rumunii.

Ostrzeżenia napływające z polskich ataszatów wojskowych w końcu sierpnia i na początku września 1939 r. o istnieniu tajnego porozumienia wojskowego pomiędzy III Rzeszą a ZSRR i przygotowaniach ZSRR do agresji na Polskę (tajna mobilizacja i koncentracja Armii Czerwonej nad granicą z Polską) oraz meldunek z 13 września 1939 o przecięciu zasieków po stronie sowieckiej na granicy z Polską, co oznaczało ostateczne przygotowania do inwazji, zostały zlekceważone przez Naczelnego Wodza Edwarda Rydza-Śmigłego.

Rządy Wielkiej Brytanii i Francji złożyły w Moskwie noty protestacyjne, nie uznające argumentacji Mołotowa usprawiedliwiającą agresję ani stanu faktycznego wytworzonego przez agresję ZSRR w Polsce. 18 września opiniotwórczy dziennik brytyjski „The Times”, określił najazd ZSRR jako „pchnięcie Polski nożem w plecy” – mimo to w prasie brytyjskiej pojawiły się artykuły tłumaczące działania Armii Czerwonej na terytorium Polski jako kroki w istocie antyniemieckie.

Brak publicznego formalnego ogłoszenia przez Prezydenta i rząd RP faktu istnienia stanu wojny pomiędzy ZSRR a Polską, nie uzyskanie określenia stanowiska państw sprzymierzonych w tej kwestii (oprócz niezobowiązujących not protestacyjnych), oraz brak jednoznacznego rozkazu Naczelnego Wodza stawiania oporu najeźdźcy, doprowadził do dezorientacji dowódców i żołnierzy (p. Obrona Lwowa 1939), a w konsekwencji do wzięcia do niewoli ok. 250 tysięcy żołnierzy i oficerów, w większości nie stawiających oporu i do zbrodni katyńskiej na kilkunastu tysiącach oficerów Wojska Polskiego.

Prezydent RP Ignacy Mościcki, rząd z premierem Felicjanem Sławoj Składkowskim przekroczyli w konsekwencji wieczorem 17 września granicę z Rumunią, a Naczelny Wódz Edward Śmigły-Rydz po północy 17/18 września. Zdołano ewakuować do Rumunii 30 000 żołnierzy, na Węgry 40 000 (w tym m.in. brygadę zmotoryzowaną, batalion saperów kolejowych, oraz batalion policyjny „Golędzinów”).

Pomimo niejednoznacznego rozkazu Naczelnego Wodza oddziały Wojska Polskiego, atakowane przez przeważające liczebnie wojska Armii Czerwonej, nawiązywały walki (przede wszystkim w Rejonie Umocnionym Sarny i w pasie walk odwrotowych zgrupowania KOP na Polesiu, także pod Wilnem i Grodnem). Do historii przeszła bohaterska obrona Grodna, gdzie resztki polskich oddziałów, wspierane przez harcerzy stawiły dwudniowy opór czołgom sowieckim, jak również obrona Lwowa od 12 do 22 września – przeciw Niemcom, od 18 września równocześnie przeciw Sowietom. W dniach 29-30 września oddziały polskie rozbiły 52 Dywizję Strzelecką Armii Czerwonej w bitwie pod Szackiem.

Walki żołnierza polskiego z Armią Czerwoną zostały upamiętnione na Grobie Nieznanego Żołnierza w Warszawie, napisem na jednej z tablic po 1990 roku – „OBRONA GRANICY WSCHODNIEJ RP 17 IX – 1 X 1939”.

Działania wojenne 17 września – 6 października

Atak ZSRR na Polskę 17 września, spowodował iż główne zadanie walki z wojskami niemieckimi przejął Front Środkowy dowodzony przez gen. Tadeusza Piskora. W dniach 17-26 września pod Tomaszowem Lubelskim odbyły się dwie największe co do wielkości, oprócz bitwy nad Bzurą, bitwy kampanii wrześniowej. Bitwy toczyły się o przedarcie się wojsk – Armii Kraków (Frontu Południowego) (I bitwa pod Tomaszowem Lubelskim) i Frontu Północnego (II bitwa pod Tomaszowem Lubelskim) do Lwowa przez niemiecki kordon pancerny w Rawie Ruskiej. Wokół Tomaszowa Lubelskiego w okresie 17-20 września ciężkie walki toczyły 23 DP, 55 DP oraz Warszawska Brygada Pancerno-Motorowa płk. Stefana Roweckiego, nie zdołały one jednak przebić się przez pozycje niemieckie. Duże straty poniosła również 6 DP i Krakowska Brygada Kawalerii. 20 września gen. Piskor skapitulował, a ostatnie oddziały polskie pod jego dowództwem i ich dowódcy dostali się do niewoli niemieckiej.

Po kapitulacji Frontu Środkowego, co nastąpiło po rozbiciu sił Armii Kraków i Armii Lublin, działania niemieckie skoncentrowały się na oddziałach polskiego Frontu Północnego, dowodzonego przez gen. Stefana Dąb-Biernackiego. W rezultacie doszło do ponownych walk w rejonie Tomaszowa Lubelskiego od 23 do 27 września oraz bitew pod Cześnikami i Zamościem. Zgrupowanie wojsk polskich 23 września zostało otoczone od zachodu przez siły Wehrmachtu, a od wschodu przez Armię Czerwoną. Główne walki trwały do 26 września, brały w nich udział polskie jednostki 1 DPLeg, 13 DP, 19 DP, 29 DP, 33 DP i 30 DP oraz Grupa Operacyjna Kawalerii pod dowództwem gen. Władysława Andersa.

Oddziały Frontu Południowego, dowodzone przez gen. Kazimierza Sosnkowskiego, próbowały przebić się do oblężonego Lwowa, odnosząc zwycięstwa w bitwach przebojowych pomiędzy Przemyślem a Lwowem, przy dużych stratach własnych. 20 września wchodzące w skład Frontu Południowego natarcie resztek 11 DP, 24 DP i 38 DP przez lasy janowskie zostało jednak powstrzymane przez Wehrmacht na przedmieściach Lwowa (Brzuchowice – Hołosko), przy dużych stratach osobowych i odejściu na Węgry w związku z agresją sowiecką na Polskę 17 września 10 Brygady Kawalerii Zmotoryzowanej. Wobec faktu agresji sowieckiej i kapitulacji Lwowa przed Armią Czerwoną (22 września), oddziały zostały podzielone na małe grupy z zadaniem przejścia na Węgry. Generał Kazimierz Sosnkowski dowodził zgrupowaniem do końca, w ostatniej fazie (pod Hołoskiem) walczył z bronią w ręku. Następnie przez Karpaty Wschodnie przeszedł na przełomie września i października granicę polsko-węgierską. 23 września 1939 miała miejsce szarża 25 Pułku Ułanów Wielkopolskich pod dowództwem podpułkownika Bohdana Stachlewskiego, którzy w Krasnobrodzie w okolicy Kaplicy na Wodzie stoczyli zwycięską bitwę z kawalerią niemiecką, opanowując miasteczko (była to prawdopodobnie arena ostatniej bitwy między oddziałami konnymi w historii II wojny światowej).

Do 28 września broniła się Warszawa, do 29 września Modlin, 2 października broń złożyli obrońcy Helu. 6 października, po ostatniej bitwie kampanii – bitwie pod Kockiem złożyły broń oddziały Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Polesie” gen. Franciszka Kleeberga.

Obrona wybrzeża w kampanii wrześniowej

Dywizjon niszczycieli Polskiej Marynarki Wojennej (w składzie ORP „Grom”, ORP „Błyskawica”, ORP „Burza”) został skierowany do Wielkiej Brytanii jeszcze przed wybuchem wojny (plan Peking), a w toku kampanii przedarły się tam dwa okręty podwodne (ORP „Orzeł” – po ucieczce z internowania w Tallinnie – i ORP „Wilk”). Pozostałe duże okręty nawodne (ORP „Wicher” – niszczyciel, ORP „Gryf” – stawiacz min) zostały zatopione przez Luftwaffe w pierwszych dniach września 1939, mniejsze jednostki – trałowce ORP „Mewa”, ORP „Rybitwa” uczestniczyły w walkach do połowy września, pozostałe okręty podwodne (ORP „Sęp”, ORP „Ryś”, ORP „Żbik”) zostały po wyczerpaniu możliwości walki internowane w Szwecji.

Walki lotników w kampanii wrześniowej

W 1939 r. w skład polskiego lotnictwa wojskowego wchodziło: 6 pułków (l – w Warszawie, 2 – w Krakowie, 3 – w Poznaniu, 4 – w Toruniu, 5 – w Wilnie i Lidzie i 6 – we Lwowie) oraz Centrum Wyszkolenia Oficerów Lotnictwa w Dęblinie, Centrum Wyszkolenia Podoficerów Lotnictwa w Bydgoszczy, Kurs Wyższego Pilotażu w Grudziądzu, Szkoła Techniczna Podchorążych Lotnictwa w Warszawie, Szkoła Podchorążych Rezerwy w Radomiu i Dowództwo Lotnictwa w Warszawie (dca gen. bryg. pilot Władysław Kalkus). Stan liczbowy na 1 czerwca 1939: 12 170 osób, z tego 8371 (1236 personelu latającego) w jednostkach bojowych. Lotnictwo było pomocniczym rodzajem wojsk, przeznaczonym do wykonywania zadań zarówno w ramach wojsk lądowych na froncie, jak i osłony ważnych obiektów na zapleczu, głównie w rejonie Warszawy. W toku mobilizacji, którą prowadzono od 24 sierpnia 1939, rozformowano pułki, a dywizjony, eskadry i plutony stały się samodzielnymi jednostkami dyspozycyjnymi Naczelnego Wodza, w myśl koncepcji użycia lotnictwa w wojnie. Po mobilizacji lotnictwo liczyło 15600 żołnierzy z tego ok. 3300 żołnierzy personelu latającego i 745 samolotów różnych typów, z tego 435 samolotów bojowych. Lotnictwo armijne stanowiło 65% całości sił lotnictwa wojsk. Składało się z 28 eskadr myśliwskich, liniowych (rozpoznawczych), obserwacyjnych (towarzyszących) i 8 plutonów łącznikowych – ogółem 274 samoloty: P-ll, P-7, RWD-14 „Czapla”, Lublin R-Xlll, PZL-23 „Karaś” i RWD-8. Lotnictwo armijne miało 274 samoloty i 8 balonów. Lotnictwo dyspozycyjne stanowiła Brygada Bombowa (dca płk obserwator W. Heller) składająca się z 10 eskadr Karasi, PZL-37 „Łoś” i R-XIII oraz 4 plutonów RWD-8; razem 105 samolotów. Lotnictwo dyspozycyjne stanowiła Brygada Pościgowa w składzie 5 eskadr myśliwskich, Brygada Bombowa (dowódca płk pil. Władysław Heller – 9 eskadr oraz lotnictwo łącznikowe – 1 eskadra i 4 plutony. Do obrony Warszawy wydzielono Brygadę Pościgową (dowódca płk pilot Stefan Pawlikowski) w składzie 5 eskadr; razem 54 samoloty P-11 i P-7. Naczelnym dowódcą lotnictwa i obrony przeciwlotniczej był gen. dyw. Józef Zając. Do zadań bojowych użyto ok. 400 samolotów. Sprzęt ten, z wyjątkiem 36 samolotów bombowych Łoś, był przestarzały i znacznie ustępował pod względem jakości i ilości samolotom niemieckiej Luftwaffe, uderzając na Polskę dwiema spośród 4 flot (ponad 2000 samolotów w tym ponad 1200 bojowych), miała 5-krotną przewagę. Zadaniem niemieckiego lotnictwa było zniszczenie polskiego lotnictwa i jego baz, dezorganizacja mobilizacji i koncentracji wojsk polskich, zniszczenie linii i węzłów komunikacyjnych, wsparcie lotnictwa wojsk lądowych, naloty bombowe. Od l września 1939 lotnictwo stopniowo wchodziło do walki. Brygada Pościgowa, startując z lotnisk w Zielonce i Poniatowie, dwukrotnie walczyła z samolotami niemieckimi lecącymi na Warszawę. W następnych dniach walczyła z kolejnymi wyprawami samolotów niemieckich, prowadziła również rozpoznanie zasadniczego ugrupowania wojsk nieprzyjaciela, zbliżającego się do Warszawy z kierunku południowego zachodu. W okresie 1-6 września, kosztem 38 samolotów własnych, zestrzeliła 43 i uszkodziła 20 samolotów niemieckich. Na skutek dużych strat i zagrożenia lotnisk w okolicach Warszawy brygada przesunęła się 7 września pod Lublin, a 9 września w okolice Hrubieszowa i Łucka. Uzupełniona kosztem lotnictwa armii „Kraków”, „Modlin” i „Łódź” ograniczyła działalność bojową głównie do rozpoznania w rejonie Siedlec, później w obszarze Przemyśl, Lwów. Dywizjon lotnictwa morskiego prowadził rozpoznanie okrętów niemieckich w Zatoce Gdańskiej. Brygada Bombowa, stacjonująca na lotniskach w Ułężu, Podlodowie pod Radomiem, pod Białą Podlaską i Radzyniem, bombardowała pojedynczymi dywizjonami związki taktyczne niemieckiej 10 Armii wdzierające się z kierunku Śląska. Pod Radomskiem polskie dywizjony bombowe w sile 27 samolotów „Łoś”, zbombardowały, a następnie ostrzelały z broni pokładowej niemieckie kolumny na marszu. Był to jeden z nielicznych grupowych ataków polskiego lotnictwa w kampanii wrześniowej. Od 6 września dywizjony atakowały na obszarze Różana i Makowa, Siedlec i Sokołowa nacierające z północy oddziały niemieckiej 3 Armia. 13-16 września Brygada walczyła w obszarze Zamość, Lwów przeciwko czołówkom 14 Armii. Brak przygotowanych lotnisk i materiałowo-technicznego zaopatrzenia zmniejszyły skuteczność jej działań.

Lotnictwo armijne od pierwszych dni wojny zwalczało samoloty Luftwaffe, osłaniało przemarsze wycofujących się wojsk własnych i prowadziło rozpoznanie sił Wehrmachtu. Lotnictwo SGO Narew (dca ppłk pilot Stanisław Nazarkiewicz) operowało z lotnisk w okolicach Łomży, lotnictwo Armii Modlin (dca płk pilot Tadeusz Prauss) w rejonie Ciechanowa, lotnictwo Armii Pomorze (dowódca pik pilot Bolesław Stachoń) w obszarze na północ od Torunia i Bydgoszczy, lotnictwo Armii Poznań (dowódca płk pilot Stanisław Kuźmiński) na terenie Wielkopolski, lotnictwo Armii Łódź (dowódca płk Wacław Iwaszkiewicz) w obszarze Wieluń, Częstochowa, Zduńska Wola, lotnictwo Armii Kraków (dowódca płk obserwator Stefan Sznuk) w okolicach Chorzowa i Balic pod Krakowem, lotnictwo Armii Karpaty (dowódca ppłk dypl. Olgierd Tuśkiewicz) w rejonie Rzeszowa, lotnictwo Armii Prusy (dowódca płk pil. Jerzy Garbiński). (organizacja lotnictwa armijnego – Polskie Lotnictwo Wojskowe 1939). Największą prężność i zwartość wykazało lotnictwo Armii Poznań.

W czasie wojny obronnej lotnictwo polskie zestrzeliło ponad 130 samolotów niemieckich (ok. 150 zestrzeliła naziemna obrona plot.). Ogółem Luftwaffe straciła bezpowrotnie ok. 285 samolotów, a prawie drugie tyle miała uszkodzonych. Prawie połowa zwycięstw powietrznych przypadła na lotnictwo myśliwskie. Lotnictwo pol. spełniło szczególną rolę w zakresie rozpoznania i łączności oraz rolę interwencyjną (bombardowanie, zwalczanie nieprzyjaciela na ziemi) oraz obronę plot. powierzonych obszarów. Straty w sprzęcie wyniosły ok. 70%. Straty personelu latające w kampanii wyniosły: 61 poległych, 63 rannych i 110 zaginionych. Do niewoli dostało się ok. 2500 personelu lotnictwa. Poza granicami Polski znalazło się ponad 12 tys. żołnierzy lotnictwa, z tego większość ewakuowało się do Rumunii. Do Rumunii ewakuowano 97 samolotów wojsk.: 22 PZL-37 „Łoś”, 43 P-11 i P-7, 18 P-23 „Karaś” oraz 14 RWD-14 „Czapla” i Lublin R-XIII oraz większość sprzętu technicznego i stanu osobowego Polskich Linii Lotniczych „LOT” i 16 samolotów pasażerskich (1 września 1939 „LOT” miał 26 samolotów różnych typów i 694 pracowników).

W Polskich Siłach Powietrznych na zachodzie w latach 1940-1945, lotnicy rekrutowali się głównie z personelu latającego i technicznego, który po klęsce wrześniowej przedostał się z kraju do Francji i Wlk. Brytanii.

Walki lotników polskich w kampanii wrześniowej zostały upamiętnione po 1990 r. na jednej z tablic poświęconych lotnikom na Grobie Nieznanego Żołnierza w Warszawie napisem „OBRONA POLSKI WRZESIEŃ 1939”

Obrona cywilna

W obronie terytorium kraju przed siłami Wehrmachtu i Armii Czerwonej brały aktywny udział polskie oddziały ochotniczej obrony cywilnej oraz samorzutnie powstające oddziały złożone z ludności miejscowej o podobnym charakterze. Oddziały obrony cywilnej były tworzone z inspiracji władz wojskowych głównie na Śląsku, lub z inspiracji administracji cywilnej, m.in. Cywilnego Komisarza Obrony w Warszawie, a także jako inicjatywy oddolne – samodzielnie tworzone organizacje przez byłych powstańców śląskich, wielkopolskich, partie polityczne, harcerzy, robotników i działaczy społecznych. Tego typu oddziały pełniły funkcje porządkowe, ochronne oraz wojskowe (wspólnie z oddziałami Wojska Polskiego lub niezależnie od nich). Największe walki toczono w czasie cywilnej obrony Śląska we wrześniu 1939, Kłecka koło Gniezna (8-9 września 1939), Bydgoszczy (podczas wydarzeń znanych w polskiej historiografii jako dywersja niemiecka w Bydgoszczy) 5 września, Gdyni (oddziały ochotnicze w obronie Wybrzeża w tym Kosynierzy gdyńscy), i Warszawy – gdzie powstała Robotnicza Brygada Obrony Warszawy. Oddziały obrony cywilnej brały udział w obronie Lwowa (kompanie ochotnicze tzw. „benzyniarzy lwowskich”), Dzisny (17 września), Wilna (18-19 września) oraz Grodna (20-21 września).

Opór polskiej obrony cywilnej istotne rozmiary przybrał na Śląsku, gdzie w walkach ze zorganizowanymi grupami dywersantów niemieckich (piąta kolumna, Freikorps Ebbinghaus, Selbstschutz), operującymi w strefie nadgranicznej (od sierpnia do września 1939) uczestniczyły formacje obrony cywilnej. Były one początkowo organizowane z inicjatywy byłych powstańców śląskich, a następnie przez Związek Powstańców Śląskich, współdziałając w tym zakresie z 22 batalionami z Brygad Obrony Narodowej. Od września 1939 formacje te broniły przed Niemcami polskich miast i wsi wspólnie z Wojskiem Polskim, ochotniczymi drużynami młodzieżowymi – głównie harcerzami i członkami Związku Młodzieży Powstańczej. Oddziały te uczestniczyły m.in. w obronie wieży spadochronowej w Katowicach, Chorzowa, Lublińca, w lasach pszczyńskich – ich członkowie którzy zostali pochwyceni przez Niemców, byli zwykle rozstrzeliwani lub więzieni.

Epilog

W czasie trwających jeszcze walk Niemcy rozważali koncepcję utworzenia z części podbitych terytoriów państwa szczątkowego (niem. Reststaat), z którym mogliby podpisać traktat pokojowy i które mogliby utrzymywać w zależności od Rzeszy. W memorandum ostatniego ambasadora III Rzeszy w Polsce, Hansa von Moltke z 25 września 1939 roku padło nawet nazwisko Kazimierza Sosnkowskiego jako osoby, która zdaniem autora dokumentu mogłaby zgodzić się na objęcie funkcji premiera kolaboranckiego rządu. Koncepcja ta jednak została porzucona wobec kategorycznego sprzeciwu Stalina. ZSRR negował tym samym pomysł zachowania Polski w jakimkolwiek kształcie, państwo polskie miało być raz na zawsze zlikwidowane, a terytorium Polski anektowane i inkorporowane przez obu agresorów (III Rzeszę i ZSRR). Brak jest również jakichkolwiek danych wskazujących na to, by koncepcję utworzenia państwa szczątkowego były skłonne zaakceptować jakiekolwiek polskie kręgi polityczne czy wojskowe.

W związku z powyższym, 28 września 1939 – bezpośrednio po kapitulacji Warszawy – w zawartym w Moskwie pakcie o granicach i przyjaźni III Rzesza i ZSRR dokonały wbrew prawu międzynarodowemu (konwencja haska IV z 1907 r.) wytyczenia granicy niemiecko-sowieckiej na okupowanym wojskowo terytorium Polski. Mieszkańcy obu okupowanych części państwa polskiego poddani zostali represjom przez okupantów. Jeszcze we wrześniu 1939 rozpoczęły działalność podporządkowane Rządowi RP na uchodźstwie struktury państwa podziemnego. Ciągłość państwowa Rzeczypospolitej Polskiej na arenie międzynarodowej wbrew deklaracjom agresorów i okupantów została zachowana. W okupowanym kraju odtworzono konspiracyjną administrację i podziemne Wojsko Polskie.

Jeszcze w trakcie kampanii wrześniowej Estonia oraz Łotwa zlikwidowały pracujące w nich polskie przedstawicielstwa dyplomatyczne, odpowiednio 20 i 22 września. Pewną rolę odegrały w tym oskarżenia Estonii przez sowiecką propagandę o złamanie neutralności w związku rzekomą współpracą z polską flotą (sprawa ucieczki z Tallinna ORP Orzeł).

Wobec zakończenia walk regularnych oddziałów w Polsce, 6 października 1939 w przemówieniu w Reichstagu Adolf Hitler publicznie zaproponował Francji i Wielkiej Brytanii pokój, pod warunkiem uznania przez te kraje podboju Polski i rozbioru jej terytorium pomiędzy III Rzeszę a ZSRR. Propozycja zawarta w mowie Hitlera została odrzucona w przemówieniu Neville’a Chamberlaina w Izbie Gmin 12 października 1939.

Była to ostateczna porażka koncepcji Hitlera i Ribbentropa krótkotrwałej izolowanej wojny Niemiec (wspartych sojuszniczo przez ZSRR) z Polską. Wielka Brytania zdecydowana była na długotrwałą wojnę z Niemcami przy użyciu rezerw Imperium Brytyjskiego, w potrzebie prowadząc wysiłki dyplomatyczne do stworzenia szerokiej koalicji antyhitlerowskiej (analogicznej do historycznej dla Brytyjczyków wieloletniej koalicji antynapoleońskiej), z perspektywicznym udziałem Stanów Zjednoczonych i ewentualnie ZSRR. Pomimo rozbicia frontu wschodniego po klęsce Wojska Polskiego II wojna światowa trwać miała zgodnie z wolą gabinetu brytyjskiego nadal – do czasu wyeliminowania III Rzeszy jako hegemona na kontynencie europejskim.

Polskie straty wojenne

Według powojennych szacunków Biura Odszkodowań Wojennych, w walkach z Wehrmachtem zginęło około 66 000 polskich żołnierzy i oficerów (2000 oficerów, w tym 5 generałów i kilku wyższych dowódców), 134 000 zostało rannych, a około 420 000 dostało się do niewoli niemieckiej.

W walkach z Armią Czerwoną zginęło lub zostało rannych kilkanaście tysięcy żołnierzy polskich, a do niewoli radzieckiej dostało się ok. 250 000 żołnierzy (oficerowie pojmani przez Armię Czerwoną, zostali w większości wymordowani przez NKWD). Około 1300 żołnierzy znalazło się także w niewoli słowackiej.

Podobne szacunki podawane są także współcześnie, np. według historyków wojskowości Czesława Grzelaka i Wojciecha Stańczyka, autorów wydanej w 2005 pozycji: Kampania polska 1939 roku. Początek II wojny światowej, w walkach zginęło ok. 63 000 żołnierzy i 3300 oficerów, 133 700 odniosło rany. Około 400 000 dostało się do niewoli niemieckiej, a 230 000 do sowieckiej.

W ramach ewakuacji ok. 80 000 żołnierzy przedostało się do sąsiadujących z Polską krajów neutralnych – Litwy, Łotwy i Estonii (12 000) oraz Rumunii (32 000) i na Węgry (35 000).

Polska flota wojenna została zniszczona, w większości w czasie obrony wybrzeża, oprócz ewakuowanych do Wielkiej Brytanii przed wybuchem wojny 3 niszczycieli. Uratowano także 2 okręty podwodne, które przedostały się przez blokadę morską. Do Rumunii zdołano ewakuować 119 samolotów. Pozostały sprzęt wojskowy został stracony.

Zbrodnie wojenne

W czasie kampanii wrześniowej Wehrmacht, Armia Czerwona i formacje NKWD popełniły wiele zbrodni wojennych.

Zbrodnie Wehrmachtu

Przez 55 dni, od 1 września do 26 października, kiedy to dowództwo Wehrmachtu sprawowało władzę wojskową na zajętych polskich terytoriach (27 października przekazano ją cywilnej administracji niemieckiej), Wehrmacht uczestniczył w 311 zbiorowych egzekucjach na polskiej ludności cywilnej i żołnierzach Wojska Polskiego. W okresie od 1 września do 26 października, różne siły niemieckie wykonały łącznie 764 egzekucje w których zginęło 24 tys. obywateli polskich.

Podobnej zbrodni, gdzie zginęło ok. 300 osób (w tym 150 żołnierzy polskich), dokonały siły niemieckie w Śladowie. W Zambrowie zastrzelono 200 wziętych do niewoli żołnierzy polskich. 17 września 1939 w Terespolu oddziały Wehrmachtu rozstrzelały 100 jeńców wojennych. 20 września w Majdanie Wielkim zamordowano 42 jeńców, kolejnych 100 rozstrzelano 23 września 1939 w Trzebini. 22 września zamordowano w Boryszewie 50 wziętych do niewoli żołnierzy Batalionu ON „Bydgoszcz”. 28 września 1939 w Zakroczymiu, SS-mani z Dywizji „Kempf” rozstrzelali ok. 600 osób, w tym 500 wziętych do niewoli żołnierzy Wojska Polskiego. W miejscowości Urycz spalono żywcem ok. 73 –100 polskich jeńców wojennych. W podobnych okolicznościach zamordowano w Szczucinie ok. 95 jeńców i cywilów.

Siły Wehrmachtu stanowiły ponadto osłonę dla tysięcy innych masowych mordów dokonywanych przez oddziały niemieckiego Selbstschutzu i bojówek Volksdeutschów oraz jednostki policji i Grup Operacyjnych SD, przydzielanych jeszcze przed agresją na Polskę do każdej armii Wehrmachtu.

Masowych zbrodni dokonywał Wehrmacht i inne formacje niemieckie na terenie Wielkopolski, rozstrzeliwano ludność cywilną bez sądu za stawianie zbrojnego oporu, posiadanie broni lub amunicji, niepodporządkowanie się nakazom niemieckiego zarządu wojskowego. W dniach 1-2 września żołnierze niemieckiej 10. Dywizji Piechoty spacyfikowali wieś Torzeniec, mordując 34 mieszkańców oraz trzech jeńców wojennych. Część ofiar zginęła w płonących i ostrzeliwanych budynkach; 18 mężczyzn rozstrzelano wyrokiem „sądu doraźnego”. Kompania saperów z tej samej dywizji spaliła także sąsiednią wieś Wyszanów, gdzie od kul, płomieni oraz wrzucanych do piwnic granatów zginęły 22 osoby – w większości starcy, kobiety i dzieci. W pobliskim Podzamczu zamordowano 20 mieszkańców a dalszych 18 rozstrzelano i zakłuto bagnetami we wsi Mączniki. Podobne incydenty miały miejsce w wielu pomniejszych miejscowościach w Wielkopolsce.

Szczególnie wiele mordów dokonano w Wielkopolsce w powiecie sieradzkim, m.in. 4 września w Złoczewie spalono 240 budynków i zamordowano ok. 200 osób, w tym starców, kobiety i dzieci. Bez sądu rozstrzelano także polskiego żołnierza. W ówczesnym powiecie tureckim, zwłaszcza w gminie Niewiesz, 3-5 września Wehrmacht rozstrzelał 300 osób z okolicznych wsi, mszcząc się za opór wojsk polskich i poniesione w walce straty. W odwecie za obronę Kłecka i Gniezna żołnierze Wehrmachtu rozstrzelali 9 i 10 września 300 osób. W Mogilnie w ten sam sposób zamordowano 117 osób.

Głównymi odpowiedzialnymi za zbrodnie Wehrmachtu w Wielkopolsce byli generałowie Johannes von Blaskowitz, jako dowódca 8 Armii i Günther von Kluge dowodzący 4 Armią.

Ogółem różne siły niemieckie (Wehrmacht, Selbstschutz, Freikorps, Luftwaffe i policja niemiecka) spaliły w czasie kampanii wrześniowej ponad 434 wsi polskich, co w większości przypadków połączone było z egzekucjami ich mieszkańców. Akty te były działaniami bezprawnymi, odbywającymi się wbrew prawu i zobowiązaniom międzynarodowym, bez wojskowej konieczności i często po zakończeniu walki. Innymi zbrodniami było branie i rozstrzeliwanie zakładników w zajmowanych miejscowościach przez Wehrmacht i Einsatzkommandos, podpalanie domostw i wypędzanie ludności. Licznych zbrodni na obywatelach polskich dokonywały także oddziały Freikorpsu, policji niemieckiej oraz prawdopodobnie tzw. straży obywatelskiej (niem. Ortswehr, Werkswehr) w województwie śląskim, gdzie w okresie od 4 do 30 września 1939 wymordowano ok. 1023 osób.

Samoloty niemieckie bombardowały cele cywilne, atakowały kolumny uciekających cywilów, drogi zatłoczone tysiącami ludzi uciekających przed agresorem stały się łatwym celem zwłaszcza dla lotnictwa. Panika wywołana została zamierzoną strategią atakowania od pierwszego dnia wojny przez Luftwaffe celów cywilnych, ostrzeliwanie przez samoloty niemieckie wszystkich celów żywych na drogach. Często przywoływanym przykładem nieuzasadnionego terroru jest bombardowanie Wielunia i Frampola.

W trakcie kampanii wrześniowej Niemcy dopuścili się szeregu przestępstw i zbrodni na tle antysemickim. W zdobytych miejscowościach Wehrmacht, SS-Verfügungstruppe i Einsatzgruppen nagminnie dokonywały tzw. błyskawicznych pogromów, w trakcie których palono synagogi, rabowano lub rozbijano sklepy, a pochwyconych Żydów bito, upokarzano lub zmuszano do wyczerpującej pracy. Owe pogromy przekształcały się czasami w prawdziwe masakry, w trakcie których ginęły dziesiątki Żydów. Mordy na tle antysemickim miały miejsce m.in. w Będzinie (kilkaset ofiar), Błoniu (ok. 50 ofiar), Dynowie (co najmniej 150-170 ofiar), Końskich (22 ofiary), Krasnosielcu (ok. 50 ofiar) i Trzebini (ok. 50 ofiar). Do największej masakry doszło w Przemyślu, gdzie między 16 a 19 września funkcjonariusze Einsatzgruppen zamordowali co najmniej 500-600 Żydów.

Zbrodnie Armii Czerwonej i formacji NKWD

Od rozpoczęcia Agresja na Polskę Armia Czerwona i formacje NKWD dokonały wielu zbrodni wojennych, mordując jeńców i masakrując ludność cywilną. Ocenia się, że ich ofiarą padło ok. 2500 żołnierzy polskich i policjantów oraz kilkuset cywilów. Jednocześnie dowódcy wojskowi wzywali ludność cywilną do mordów i przemocy, dowódca Frontu Ukraińskiego Armii Czerwonej w jednej z odezw napisał: „Bronią, kosami, widłami i siekierami bij swoich odwiecznych wrogów – polskich panów”. Największe zbrodnie popełniono w Rohatynie, gdzie dokonano rzezi na żołnierzach polskich i ludności cywilnej, Grodnie, Nowogródku, Sarnach, i Tarnopolu oraz w Wołkowysku, Oszmianie, Świsłoczy, Mołodecznie i Kosowie Poleskim. Według niektórych relacji w Grodnie doszło do wiązania polskich jeńców i ciągnięcia ich czołgami po bruku. Do dramatycznych wydarzeń doszło także w Chodorowie, Złoczowie i Stryju. W pobliżu Wilna żołnierze Armii Czerwonej rozstrzeliwali wziętych do niewoli żołnierzy Wojska Polskiego. Mszcząc się za opór stawiany w Grodnie poddających się żołnierzy WP masowo rozstrzeliwano. Przedstawiciele Armii Czerwonej łamali także postanowienia umów dotyczących złożenia broni, 22 września 1939 dowódca obrony Lwowa gen. Władysław Langner podpisał z dowództwem sowieckim kapitulację, przewidującą m.in. bezpieczny wymarsz wojska, policji i oficerów w kierunku granicy z Rumunią, po uprzednim złożeniu broni – umowę tę złamano wywożąc wszystkich w głąb ZSRR. Podobnie postąpiono z obrońcami Brześcia i zgrupowaniem KOP (po rozbiciu 1 października 1939 w bitwie pod Wólką Wytycką), natomiast wszystkich pojmanych żołnierzy 135. pułku KOP Armia Czerwona rozstrzelała na miejscu.

Armia Czerwona wymordowała ogniem z karabinów maszynowych nieuzbrojonych kadetów ze Szkoły Podoficerów Policji w Mostach Wielkich po zgromadzeniu kadetów na placu apelowym i odebraniu raportu od komendanta szkoły.

Z premedytacją zamordowano też dowódcę obrony Grodzieńszczyzny gen. Józefa Olszynę-Wilczyńskiego i jego adiutanta, dokonały tego oddziały Armii Czerwonej pod Sopoćkiniami. W tym ostatnim przypadku we współczesnej literaturze rosyjskiej (autorstwa głównie J. Muchina) podawane jest stwierdzenie, że generała Olszynę-Wilczyńskiego zabito w czasie ucieczki z bagażem samochodem osobowym po porzuceniu podległych mu walczących jeszcze oddziałów. Tymczasem świadkami egzekucji generała i jego adiutanta strzałem w tył głowy była jego żona i kilkanaście towarzyszących jej osób.

W ślad za oddziałami Armii Czerwonej posuwały się wojska i oddziały specjalne NKWD, dokonujące natychmiast masowych aresztowań (lub egzekucji) elit lokalnych według przygotowanych uprzednio list proskrypcyjnych, przy pomocy lokalnej agentury komunistycznej i zorganizowanych bojówek (tzw. milicja ludowa).

Zorganizowane bojówki komunistyczne i oddziały Specnazu i Osnazu dokonywały również morderstw na miejscu członków miejscowych elit (m.in. Jadwiga Szeptycka, Roman Skirmunt).

Zbrodnie ukraińskich nacjonalistów i ukraińskich bojówek komunistycznych w Małopolsce Wschodniej i na Wołyniu

Na terenach Małopolski Wschodniej i Wołynia doszło do zbrodni dokonanych przez bojówki OUN i bojówki komunistyczne inspirowane przez ZSRR.

Do 11/12 września – zajęcia Sambora i dotarcia zmotoryzowanego zagonu Wehrmachtu do Lwowa tereny województw Małopolski Wschodniej były spokojne. Od 12 września 1939 mordowani byli głównie polscy osadnicy wojskowi, rozbrojeni żołnierze, a także miejscowi chłopi. Dokonywały tego zorganizowane grupy OUN, złożone po części z uzbrojonych dezerterów z Wojska Polskiego, bojówki komunistyczne, część miejscowej ludności i margines społeczny. We wsi Koniuchy i Potutory zginęło łącznie ok. 100 Polaków, a w Kolonii Jakubowice spalono 57 zagród i zamordowano ok. 20 Polaków. We wsi Sławentyn w powiecie Podhajce zabito dalszych 85 osób. Szczególne nasilenie akcji ukraińskich przeciwko Polakom miało miejsce w powiatach Brzeżany i Podhajce. Szacuje się, że we wrześniu i październiku 1939 r. zginęło z rąk nacjonalistycznych i komunistycznych bojówek ukraińskich około 2000 Polaków w Małopolsce Wschodniej i około 1000 na Wołyniu. Według danych OUN jej członkowie we wrześniu 1939 zabili 796 Polaków i spalili co najmniej cztery polskie miejscowości, przy stratach własnych 160 zabitych i 53 rannych.

 

Powiązane wydarzenia

OsobaData wydarzeniaJęzyk
1Japan becomes the 5th country to land a spacecraft on the moonJapan becomes the 5th country to land a spacecraft on the moon20.01.2024en, lv
2Somija tiek oficiāli uzņemta NATOSomija tiek oficiāli uzņemta NATO04.04.2023lv
3Somija un Zviedrija paziņo par oficiālu lēmumu lūgt NATO tās uzņemt kā dalībvalstisSomija un Zviedrija paziņo par oficiālu lēmumu lūgt NATO tās uzņemt kā dalībvalstis15.05.2022lv
4
Minhenē, netālu no dzelzceļa stacijas, 2. Pasaules kara bumbas sprādzienā ievainoti vismaz trīs cilvēki01.12.2021lv
5Baltkrievijas migrantu hibrīduzbrukums. Lukašenko organizēta vairāku tūkstošu liela Baltkrievijas migrantu pūļa centieni iebrukt PolijāBaltkrievijas migrantu hibrīduzbrukums. Lukašenko organizēta vairāku tūkstošu liela Baltkrievijas migrantu pūļa centieni iebrukt Polijā15.11.2021lv
6Krievijas sastāvā esošajā Tatarstānas republikā avarējusi lidmašīna ar izpletņu lēcējiem. Vismaz 16 gājuši bojāKrievijas sastāvā esošajā Tatarstānas republikā avarējusi lidmašīna ar izpletņu lēcējiem. Vismaz 16 gājuši bojā10.10.2021lv, ru
7Filmdrama - die Wannseekonferenz (Originaltitel: Conspiracy) Filmdrama - die Wannseekonferenz (Originaltitel: Conspiracy) 19.05.2021de, en, fr, lv, ru
83 военных погибли в результате инцидента с Ту-22М3 на аэродроме под Калугой3 военных погибли в результате инцидента с Ту-22М3 на аэродроме под Калугой23.03.2021ru
9Alma-Atas lidostā, Kazahstānā, nosēžoties, avarējusi militārā lidmašīna AN-26. 4 bojāgājušie, 2 nogādāti slimnīcāAlma-Atas lidostā, Kazahstānā, nosēžoties, avarējusi militārā lidmašīna AN-26. 4 bojāgājušie, 2 nogādāti slimnīcā13.03.2021lv, ru
10Japānas imperators Akihito atkāpjas no Japānas troņa pēc 31 gada valdīšanas Japānas imperators Akihito atkāpjas no Japānas troņa pēc 31 gada valdīšanas 30.04.2019lv
11A huge explosion has ripped through a chemical plant in eastern China, killing at least six people and injuring dozensA huge explosion has ripped through a chemical plant in eastern China, killing at least six people and injuring dozens21.03.2019en, lv
12Gunman stormed a Pittsburgh synagogue and killed 11Gunman stormed a Pittsburgh synagogue and killed 1127.10.2018en, lv
13В Краснодарском крае потерпел крушение учебный самолет Л-39 В Краснодарском крае потерпел крушение учебный самолет Л-39 18.10.2018ru
14В Винницкой области разбился истребитель Су-27В Винницкой области разбился истребитель Су-2716.10.2018ru
15Pēc Krievijas iebrukuma Ukrainā, lai mazinātu spriedzi reģionā, Baltijas valstīs tiek izvietotas dažādu NATO valstu karaspēka vienībasPēc Krievijas iebrukuma Ukrainā, lai mazinātu spriedzi reģionā, Baltijas valstīs tiek izvietotas dažādu NATO valstu karaspēka vienības02.02.2017lv
16Ciężarówka na polskich numerach rejestracyjnych wjechała w tłum w Berlinie. 12 osób nie żyje, 48 osób jest rannych, wśród ofiar śmiertelnych jest polski kierowca ciężarówkiCiężarówka na polskich numerach rejestracyjnych wjechała w tłum w Berlinie. 12 osób nie żyje, 48 osób jest rannych, wśród ofiar śmiertelnych jest polski kierowca ciężarówki19.12.2016de, en, lv, pl, ru
17Heavy fighting being reported in Svitlodarsk, Ukraine.  5 confirmed killed, 32 wounded in same areaHeavy fighting being reported in Svitlodarsk, Ukraine. 5 confirmed killed, 32 wounded in same area18.12.2016en, lv
18Polijā apmēram 10,000 nacionāli noskaņotu poļu izgājuši ielās, lai atzīmētu Neatkarības dienuPolijā apmēram 10,000 nacionāli noskaņotu poļu izgājuši ielās, lai atzīmētu Neatkarības dienu11.11.2016lv
19Finland and the United States signs a bilateral defense cooperation pactFinland and the United States signs a bilateral defense cooperation pact07.10.2016en, lv
20 Atbildot uz Krievijas agresiju Eiropā, NATO nolemj savās dalībvalstīs Baltijā un Polijā izvietot starptautiskos spēkus Atbildot uz Krievijas agresiju Eiropā, NATO nolemj savās dalībvalstīs Baltijā un Polijā izvietot starptautiskos spēkus08.07.2016lv

Mapa

Źródła: wikipedia.org

Miejsca

Osoba Data ur. Data śm. Język
1Piemineklis 1944. gada Ziemassvētku kauju piemiņai Pienavā Piemineklis 1944. gada Ziemassvētku kauju piemiņai Pienavā lv

    Osoby

    Osoba Data ur. Data śm. Język
    1Samuel WillenbergSamuel Willenberg16.02.192319.02.2016de, en, fr, pl
    2Marian DenkiewiczMarian Denkiewicz02.01.192302.02.2016pl
    3Stanisław JurneczkoStanisław Jurneczko28.09.192203.10.2011pl
    4
    Adam Włodek08.08.192219.01.1986pl
    5Jan KrystJan Kryst06.04.192222.05.1943en, pl
    6Władysław BartoszewskiWładysław Bartoszewski19.02.192224.04.2015de, en, fr, lt, pl, ru, ua
    7
    Jerzy Znosko20.01.192211.01.2017pl
    8Iwo Cyprian PogonowskiIwo Cyprian Pogonowski03.09.192121.07.2016en, pl
    9Michał WitwickiMichał Witwicki22.07.192110.07.2007pl
    10Jerzy Stefan StawińskiJerzy Stefan Stawiński01.07.192112.06.2010de, en, pl, ua
    11
    Henryk Pawelec06.04.192131.05.2015pl
    12Stanisław Burza-KarlińskiStanisław Burza-Karliński30.03.192112.04.2015pl
    13Jan IwaszkoJan Iwaszko03.01.192125.03.2015pl
    14Zbigniew JaśniewiczZbigniew Jaśniewicz00.00.192103.10.2015pl
    15Ludwik Jerzy KernLudwik Jerzy Kern29.12.192029.10.2010de, pl, ru
    16Alojzy JózekowskiAlojzy Józekowski21.12.192018.11.2014pl
    17Henryk ZielińskiHenryk Zieliński22.09.192006.03.1981pl
    18Janusz Brochwicz-LewińskiJanusz Brochwicz-Lewiński17.09.192005.01.2017pl
    19Irena Kowalska-WuttkeIrena Kowalska-Wuttke21.05.192024.09.1944pl
    20
    Kazimierz Sheybal04.05.192008.07.2003pl
    Tagi