Położenie żydowskich mieszkańców Warszawy do listopada 1940

W 1939 Warszawa była największym skupiskiem Żydów w Europie oraz drugim – po Nowym Jorku – na świecie.

Według spisu ludności żydowskiej, przeprowadzonego 28 października 1939 z polecenia niemieckich władz okupacyjnych, w Warszawie mieszkało wtedy 359 827 Żydów. Liczba ludności żydowskiej zaczyna w kolejnych miesiącach rosnąć w wyniku przesiedlenia do stolicy w okresie od listopada 1939 do października 1940 ok. 90 tys. Żydów usuwanych z okupowanych terenów Polski włączonych bezpośrednio do III Rzeszy (przede wszystkim z Łodzi i rejencji ciechanowskiej).

Dyskryminacja społeczna i ekonomiczna

Prześladowania ludności żydowskiej rozpoczęły się bezpośrednio po wkroczeniu wojsk niemieckich do miasta 1 października 1939. Znieważano żydowskie kobiety, bito i znęcano się nad osobami starszymi i dziećmi, zrzucano Żydom nakrycia głowy, wymagano kłaniania się, obcinano brody, zatrzymywano na ulicy każąc wykonywać ćwiczenia gimnastyczne lub zapędzano do najcięższych prac.

Po utworzeniu Generalnego Gubernatorstwa (26 października) władze niemieckie rozpoczęły wydawanie kolejnych zarządzeń dyskryminujących żydowskich mieszkańców stolicy oraz sankcjonujących pierwsze represje. W październiku 1939 „aryjskie” sklepy i kawiarnie otrzymały zakaz obsługiwania klientów żydowskich. Zablokowano konta bankowe i depozyty należące do Żydów, ograniczając wypłaty do 250 zł tygodniowo i wprowadzając jednocześnie zakaz posiadania gotówki powyżej 2000 zł. W listopadzie żydowskie przedsiębiorstwa objęto przymusowym zarządem komisarycznym W grudniu lombardom zakazano zwracania Żydom zastawionych przedmiotów. W tym samym miesiącu wprowadzono obowiązek rejestracji żydowskiego majątku oraz przymus pracy dla Żydów – mężczyzn w wieku od 14 do 60 lat. Przed utworzeniem getta Żydzi pracowali w ok. 130 miejscach na terenie Warszawy (tzw. placówkach), m.in. obiektach należących do policji, wojska, kolei i poczty, a także przy odgruzowywaniu i oczyszczaniu miasta. Przymus pracy wynosił dwa dni w tygodniu, a praca, często połączona z biciem i szykanami, trwała do 12 godzin dziennie.

Od 1 grudnia 1939 wprowadzono obowiązek noszenia przez Żydów powyżej 12 roku życia na prawym ramieniu białej opaski z niebieską Gwiazdą Dawida. Według zarządzania gubernatora dystryktu warszawskiego Ludwiga Fischera z 30 listopada Żydem była osoba, która należała kiedyś lub aktualnie do gminy żydowskiej, lub posiadająca matkę lub ojca należących dawniej lub obecnie do gminy żydowskiej. Tę szeroką definicję doprecyzowano (na terenie całego Generalnego Gubernatorstwa) w lipcu 1940. Według wydanego wtedy rozporządzenia Żydem był każdy, kto posiadał dwoje „pełnożydowskich” dziadków, lub 1 września 1939 należał do gminy żydowskiej, posiadał żydowskiego współmałżonka lub urodzi się jako dziecko żydowskich rodziców po 31 maja 1941.

Symbolem Gwiazdy Dawida zaczęto także znakować sklepy i warsztaty żydowskie. Ich właściciele zostali jednak zwolnieni z wprowadzonego pod koniec 1939 obowiązku wywieszania niemieckich szyldów – prawdopodobnie władze okupacyjne nie chciały, aby napisy w językach jidysz i hebrajskim sąsiadowały z napisami w języku niemieckim.

W styczniu 1940 zamknięto synagogi, zakazując jednocześnie zbiorowych modłów w mieszkaniach prywatnych. W tym samym miesiącu Żydom zabroniono wstępu do bibliotek publicznych. W lutym zakazano im korzystania z kolei, a przedsiębiorcom nakazano zwolnienie żydowskich pracowników. W połowie 1940 rozpoczęto przejmowanie kamienic należących do Żydów, a także obiektów i przedsiębiorstw związanych z ochroną zdrowia, m.in. aptek i gabinetów dentystycznych. Zamknięto także żydowskie księgarnie i biblioteki. Żydów skreślono z listy adwokackiej, cofnięto koncesje żydowskim dorożkarzom, lekarzom-Żydom zabroniono leczenia „aryjskich” pacjentów, a pacjentów-Żydów usunięto z miejskich szpitali. Żydzi zostali także wyłączeni z systemu ubezpieczeń społecznych. Wstrzymano wypłaty zasiłków Żydom-emerytom państwowym, inwalidom wojennym, a także wdowom i sierotom po poległych żołnierzach.

W lipcu 1940 Żydom zakazano wstępu do miejskich parków, siadania na ławkach w miejscach publicznych oraz chodzenia po reprezentacyjnych ulicach miasta.

W 1940 wprowadzono segregację ludności polskiej w tramwajach (wydzielone części wagonów Nur für Deutsche wprowadzono już w październiku 1939). Od września 1940 Żydzi mogli korzystać wyłącznie z wagonów tramwajowych z biało-żółtymi lub żółtymi tarczami numerowymi, oznaczonymi dodatkowo tablicą z Gwiazdą Dawida za przednią szybą oraz tablicą „Nur für Juden – Tylko dla Żydów” w górnej części jednego z okien. Ludności żydowskiej całkowicie zakazano także z korzystania z 15 linii tramwajowych oraz jednej linii autobusowej.

Od czerwca 1940 Żydzi zaczęli być dyskryminowani jeżeli chodzi o długość godziny policyjnej. Została ona wtedy przesunięta – ale tylko dla ludności „aryjskiej” – z 21 na 22. Po jej kolejnym przesunięciu w październiku 1940 (z okazji pierwszej rocznicy utworzenia Generalnego Gubernatorstwa) z 22 na 23, Żydzi mogli pozostawać na ulicach poza murami tworzonego getta do 19, a w obrębie jego murów – do 21. Zmieniono także nazwy warszawskich ulic upamiętniające zasłużonych dla polskiej historii i kultury Żydów m.in. Ludwika Zamenhofa, Bera Meiselsa oraz Berka Joselewicza.

Judenrat

4 października (według innego źródła – 7 października) 1939 władze niemieckie utworzyły w Warszawie Radę Żydowską (Judenrat). Pierwszym przewodniczącym składającej się z 24 radców Rady został Adam Czerniaków, mianowany komisarycznym prezesem Żydowskiej Gminy Wyznaniowej w Warszawie jeszcze przez prezydenta Warszawy Stefana Starzyńskiego 23 września. Zastępcą Czerniakowa został Marek Lichtenbaum.

Do sierpnia 1942 siedziba Judenratu znajdowała się w przedwojennej siedzibie Gminy Żydowskiej przy ul. Grzybowskiej 26/28.

Przygotowania do utworzenia getta

W styczniu 1940 w urzędzie gubernatora dystryktu warszawskiego powstał Wydział Przesiedleń (Umsiedlung), którego kierownikiem został SA-Standartenführer Waldemar Schön. Ten Wydział koordynował działania związane z utworzeniem getta.

W marcu 1940 administracja niemiecka rozważała projekt skupienia wszystkich Żydów w Generalnym Gubernatorstwie w dystrykcie lubelskim, jednak szybko został on zarzucony. W tej sytuacji rozpoczęto prace nad lokalizacją żydowskiej dzielnicy mieszkaniowej w Warszawie. Według pierwszego projektu getto miało być ono zlokalizowane na Pradze, rozważano także plany utworzenia dwóch oddzielnych gett peryferyjnych – na Kole i Grochowie. Nie zostały one jednak zrealizowane z uwagi na konieczność przesiedlenia ok. 600 tys. osób. W kolejnych tygodniach prace nad planami utworzenia getta w Warszawie zostały wstrzymane ze względu na plany przesiedlenia po zakończeniu wojny wszystkich europejskich Żydów na Madagaskar. Jednak ze względu na sytuację wojenną III Rzeszy, w sierpniu prace nad utworzeniem getta ponownie wznowiono. Ostatecznie dzielnicę zamkniętą zdecydowano się utworzyć w północno-zachodniej części Śródmieścia, tzw. dzielnicy północnej, która od XIX wieku była w większości zamieszkana przez ludność żydowską.

Proces izolowania tej części Warszawy ze względu na groźbę rzekomej epidemii rozpoczął się zimą 1939/1940, kiedy to na ulicach granicznych dzielnicy umieszczono białe tablice z napisami w językach polskim i niemieckim ostrzegające przed przebywaniem na terenie zamieszkałym przez ludność żydowską z powodu zagrożenia tyfusem.

Wiosną 1940 podjęto decyzję o budowie wokół zamieszkałego w większości przez Żydów „terenu epidemicznego” murów, mających pełnić funkcję ochronną dla mieszkańców pozostałej części miasta. Prace budowlane przy ich wznoszeniu, realizowane przez Judenrat na polecenie Niemców, rozpoczęły się 1 kwietnia 1940. Otoczony murami fragment miasta w dużej części pokrywał się z granicami późniejszego getta.

Utworzenie „dzielnicy żydowskiej” w Warszawie

Getto („dzielnica żydowska”) w Warszawie zostało utworzone 2 października 1940 zarządzeniem gubernatora dystryktu warszawskiego Ludwiga Fischera, wydanego na podstawie rozporządzenia o ograniczeniach pobytu w Generalnym Gubernatorstwie z 13 września 1940.

Zgodnie z zarządzeniem Fischera, w dzielnicy żydowskiej mieli zamieszkać wszyscy Żydzi mieszkający w Warszawie lub przesiedlający się do niej, natomiast zamieszkującym w niej Polakom nakazano przenieść się do pozostałego obszaru miasta, z wyłączeniem tzw. dzielnicy niemieckiej. Przesiedlenie Żydów do dzielnicy żydowskiej oraz wysiedlenie z niej Polaków miało zakończyć się do 31 października 1940, jednak ten termin przedłużono później do 15 listopada. Za wykonanie zarządzania byli odpowiedzialni: przewodniczący Rady Żydowskiej Adam Czerniaków oraz komisaryczny prezydent Zarządu Miejskiego Julian Kulski.

Zarządzenie z 2 października 1940 zawierało listę ulic oddzielających tworzone getto od pozostałego obszaru miasta. Po niewielkich korektach dokonanych w kolejnych tygodniach, w dniu zamknięcia getta jego granice przebiegały ulicami: Wielką, Bagno, placem Grzybowskim, Rynkową, Zimną, Elektoralną, placem Bankowym, Tłomackie, Przejazd, Nalewki, granicą Ogrodu Krasińskich, Świętojerską, Freta, Sapieżyńską, Konwiktorską, Stawki, Dziką, Okopową, Towarową, Srebrną i Złotą.

Z getta wyłączono m.in. Sądy Grodzkie na Lesznie, obszar tzw. enklawy ewangelickiej z kościołem i Szpitalem Ewangelickim oraz nieruchomości należące do browaru Haberbusch i Schiele przy ulicy Ceglanej.

Utworzenie getta spowodowało konieczność zmiany w ciągu kilku tygodni swego miejsca zamieszkania przez ćwierć miliona mieszkańców Warszawy (ok. 138 tys. Żydów oraz 113 tys. Polaków). Z obszaru zamykanej dzielnicy żydowskiej do dzielnicy niemieckiej musiało się również przenieść ok. 700 volksdeutschów. Lokatorów zmieniło 11 567 mieszkań „aryjskich” w tworzonym getcie oraz ok. 13 000 mieszkań żydowskich na terenie Warszawy.

Getto zostało zamknięte 16 listopada 1940. Tego samego dnia rozpoczęto akcję poszukiwania pozostających po stronie „aryjskiej” Żydów, w wyniku której ujęto i skierowano do getta 11 130 osób. W tym samym czasie przejęto i opróżniono 3770 żydowskich sklepów.

Funkcje administracyjne w getcie niemieckie władze okupacyjne powierzyły Judenratowi.Funkcje porządkowe w dzielnicy zamkniętej sprawowała żydowska Służba Porządkowa.