Pożar w fabryce "Arkona"

W nocy z 23 na 24 stycznia 1940 roku w niewyjaśnionych okolicznościach wybuchł pożar na terenie tczewskiej Fabryki Wyrobów Metalowych "Arkona" (obecnie Centrum Wystawienniczo-Regionalne Dolnej Wisły). Całkowicie spłonęła jedna z hal, w której niemiecka poczta urządziła swój garaż oraz warsztat samochodowy. Zniszczeniu uległo 11 samochodów (według innej wersji spłonęło tylko 7 pojazdów).

Przyczyną pożaru była najprawdopodobniej nieostrożność niemieckiej obsługi, która, chcąc uchronić pojazdy przed mrozem, umieściła koksowniki zbyt blisko samochodów. Landrat Isendick, który następnego dnia rano przybył na miejsce pożaru, uznał jednak, że ogień został celowo podłożony przez polskich sabotażystów, i rozkazał rozstrzelać po jednym Polaku za każdy zniszczony samochód. Nie przeprowadzono żadnego dochodzenia, które mogłoby potwierdzić tezę o celowym podpaleniu warsztatów.

Egzekucja zakładników

Jeszcze tego samego ranka Isendick zwołał nadzwyczajną naradę w tczewskim urzędzie miejskim, w której udział wzięli m.in. szefowie lokalnych placówek Gestapo i Selbstschutzu. Sporządzono wówczas listę Polaków, których miano rozstrzelać w odwecie za rzekome podpalenie warsztatu. Na liście znaleźli się m.in. pracownicy PKP oraz miejscowi urzędnicy, kupcy i rzemieślnicy. Szybko aresztowano trzynaście wskazanych osób, które przyprowadzono do siedziby Gestapo przy ulicy Bałdowskiej. Rodziny aresztowanych zapewniono, iż po przesłuchaniu ich bliscy zostaną zwolnieni do domów.

Około godziny 13:00 aresztowanych przywieziono ciężarówką na tzw. świński rynek (okolice ul. Lecha – dziś teren należący do tczewskiej Straży Pożarnej), gdzie czekał już na nich pluton egzekucyjny złożony z członków SS i Selbstschutzu. Na rynku zakładnicy byli bici kolbami karabinowymi i kopani, czemu przyglądało się blisko 40 świadków. Właściwa egzekucja rozpoczęła się ok. godziny 14:00. Czteroosobowe grupki Polaków prowadzono pod mur pobliskiego budynku i rozstrzeliwano. Każda czwórka musiała przed śmiercią załadować ciała poprzedników na samochód ciężarowy. Zeznania świadków wskazują, że członkowie plutonu egzekucyjnego znajdowali się pod wpływem alkoholu. Może o tym również świadczyć dość niska celność oddawanych przez nich strzałów. Isendick oraz szef Gestapo Leister sześciokrotnie musieli osobiście dobić rannych strzałami broni krótkiej. Po zakończeniu egzekucji ciała straconych pogrzebano w Lesie Szpęgawskim.

Jeszcze tego samego dnia rozwieszono w różnych punktach miasta "Odezwę do ludności powiatu tczewskiego". Isendick informował w niej, że "mimo wszystkich ostrzeżeń stwierdzono w ostatnich czasach wzrastające akty sabotażu ze strony elementu polskiego..." oraz zapowiedział, iż "Niemcy nie mają zamiaru nadal tolerować tego rodzaju sił niszczycielskich (...) Za haniebny czyn dokonanego ubiegłej nocy podpalenia rozstrzelano dziś pewną liczbę osób, które specjalnie były uznane jako podstępni Polacy oraz wbrew wyrażonemu zakazowi znajdowały się w posiadaniu broni. Wszystkie dalsze akty sabotażu będą w przyszłości zwalczane jeszcze surowszymi środkami".

Po wojnie

7 października 1945 z inicjatywy funkcjonariuszy miejscowej Milicji Obywatelskiej i Urzędu Bezpieczeństwa na miejscu egzekucji postawiono pamiątkową tablicę z nazwiskami wszystkich pomordowanych oraz napisem "Na tym miejscu w dniu 24 stycznia 1940 r. zamordowani zostali za wiarę w przyszłość Polski przez hitlerowców Polacy: (...) W wolnej demokratycznej Polsce cichym bohaterom za wierność Ojczyźnie". W kolejnych latach lokalizację tablicy zmieniano trzykrotnie, a w 1991 roku dodano zdanie: "Hołd składa społeczeństwo miasta Tczewa". Obecnie tablica znajduje się na ulicy Lecha.

W 1961 roku niemiecka prokuratura rozpoczęła dochodzenie przeciwko Walterowi Beckerowi, który był jednym z dowódców tczewskiej SS (w stopniu SS-Untersturmführera) oraz brał udział w egzekucji zakładników w dniu 24 stycznia 1940. Po trzech latach sprawę umorzono. Niemieccy prokuratorzy uznali, iż Becker nie odpowiada bezpośrednio za śmierć zakładników, gdyż to nie on wydał komendę "Ognia!", natomiast sądzenie go za współudział w zbrodni jest niemożliwe, gdyż sprawa uległa przedawnieniu. W 1970 roku polskie Ministerstwo Sprawiedliwości przesłało niemieckiej prokuraturze dokumentację sprawy egzekucji zakładników tczewskich, w tym 32 protokoły z zeznaniami świadków. Niemieccy prokuratorzy uznali jednak, iż "nie wnoszą one nic nowego do sprawy".