Przygotowania do soboru

Po usunięciu biskupów i represjach skierowanych przeciw duchowieństwu i wiernym władze radzieckie w grudniu 1945 roku w porozumieniu z patriarchą Moskwy Aleksym I doszły do wniosku, że dotychczasowe działania wymierzone w ukraińskich grekokatolików były wystarczająco silne, by zakończyć proces likwidacji Kościoła greckokatolickiego poprzez oficjalne wyrażenie woli unifikacji z Rosyjską Cerkwią Prawosławną na soborze tegoż Kościoła. Metropolita kijowski i prawosławny egzarcha Ukrainy Jan otrzymał polecenie zadbania o doktrynalną stronę planowanego zjazdu.

W kilka tygodni po aresztowaniu biskupów utworzono grupę inicjatywną do spraw przygotowania grekokatolików do przejścia do cerkwi prawosławnej. Jej przywódcą został ksiądz greckokatolicki Hawryło Kostelnyk, szykowany już w 1940 roku na kontrmetropolitę Andreja Szeptyckiego. Wtedy Kostełnyk się wzbraniał przed objęciem funkcji, ale po aresztowaniu syna wyraził zgodę. Wtedy jednak w objęciu stanowiska przeszkodził wybuch wojny radziecko-niemieckiej. Po powrocie władzy radzieckiej w 1944 roku został ponownie aresztowany i przekonany o współpracy.

Chociaż przygotowania do soboru odbywały się po ponad roku intensywnych represji wymierzonych w kler greckokatolicki (aresztowania i zastraszanie księży przez NKWD), kierująca przygotowaniami do zjazdu Grupa Inicjatywna z ks. Kostełnykiem na czele nie była pewna co do jego skutków. Nadal istniała zorganizowana grupa księży otwarcie sprzeciwiających się unifikacji (głównie studytów), zaś członkowie Grupy Inicjatywnej zdawali sobie sprawę z faktu, że część księży formalnie deklarujących chęć przejścia na prawosławie działa tak jedynie ze strachu. Ponieważ Grupa Inicjatywna miała wystąpić w imieniu trzech diecezji greckokatolickich (lwowskiej, przemyskiej i stanisławowskiej), ks. Kostełnykowi dodano do pomocy ks. Mychajłę Melnyka z eparchii przemyskiej i ks. Antona Pelweckiego z eparchii stanisławowskiej. Grupa wydała odezwę wzywającą duchowieństwo greckokatolickie, aby po zjednoczeniu z ZSRR współdziałało w zjednoczeniu religijnym z prawosławiem.

Rada Komisarzy Ludowych USRR uznała Grupę Inicjatywną za jedyny organ kościelny mający status prawny i upoważniła ją do sprawowania nieograniczonego zarządu nad parafiami greckokatolickimi. Jednocześnie miała informować władze o wszystkich księżach nie okazujących posłuszeństwa. Bardzo wielu księży podpisało pisemny protest przeciw tym poczynaniom, nie przyniósł on jednak rezultatów.

20 lutego 1946 roku w Kijowie do Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej wstąpiła dość duża grupa księży greckokatolickich, wśród nich inicjatorzy przedsięwzięcia. 24 i 25 lutego 1946 roku księża Melnyk i Pełwećki (pozostający w celibacie) zostali mianowani prawosławnymi biskupami eparchii samborskiej i stanisławowskiej, a ksiądz Kostełnyk, jako żonaty, podniesiony do najwyższej rangi dostępnej dla żonatego księdza, czyli protoprezbitera.

Przebieg soboru

W pseudosoborze nie wziął udziału żaden z biskupów greckokatolickich (w większości aresztowanych i wywiezionych). Według listy obecności brało w nim udział 233 osoby, w tym 214 księży, jednak na liście znalazły się również nazwiska osób już nieżyjących. Resztę – 19 osób – stanowiły „osoby prywatne” dysponujące głosem doradczym, głównie agenci NKWD. O tym, kto nadawał się do wzięcia udziału w obradach, decydował płk NKWD Bogdanow, który osobiście weryfikował każdą osobę wstępnie zgłoszoną jako delegat na zjazd. Wielu z przyjeżdżających księży nie zdawało sobie sprawy, jakiego rodzaju spotkanie jest planowane, gdyż zostało powiadomionych jedynie o konferencji zwolenników jedności z prawosławiem. Dokładny przebieg obrad był zresztą dokładnie zaaranżowany na zamkniętym spotkaniu 20 spośród ogółu uczestników, zorganizowanym 6 marca, na dwa dni przed formalnym otwarciem rozmów. Żaden z trzech członków Grupy Inicjatywnej nie powiadomił zgromadzenia, że nie są już członkami Kościoła greckokatolickiego.

Raporty i przemówienia wygłaszane na soborze były starannie przygotowane wcześniej. Pelwećkyj i Kostelnyk przedstawili dotychczasowe działania „grupy inicjatywnej” i bilans jej działań propagandowych. Kostelnyk powtórzył również swoje wcześniejsze argumenty przeciwko istnieniu Kościoła greckokatolickiego i raz jeszcze oznajmił, że unifikacja z prawosławiem jest jedynym słusznym, zarówno z religijnego, jak i politycznego punktu widzenia, rozwiązaniem. Dyskusja nad dwoma przemówieniami, której przebieg również ustalono wcześniej, nie wniosła do omawianych problemów nic nowego.

Delegaci w jawnym głosowaniu zdecydowali o likwidacji unii brzeskiej i przyłączeniu Ukraińskiej Cerkwi Greckokatolickiej do moskiewskiego prawosławia. W dalszym toku obrad uchwalili kilka rezolucji przedstawiających dalsze plany działania, apel do wiernych greckokatolickich o pozytywne przyjęcie ustaleń „soborowych” oraz telegramy do Stalina, Chruszczowa, patriarchy ekumenicznego Maksyma, patriarchy Aleksego i egzarchy Jana. Nad przebiegiem rozmów cały czas czuwało NKWD.

9 marca biskupi Melnyk i Pelwećki, wraz z innymi biskupami prawosławnymi: lwowskim Makarym i mukaczewskim Nestorem, odebrali od obecnych na „soborze” obietnicę „wyrzeczenia się łacińskich błędów”. Po zakończeniu „soboru” delegacja pod przewodnictwem ks. Kostełnyka pojechała do Moskwy. 5 kwietnia uzyskała audiencję u patriarchy Aleksego, a 7 kwietnia Aleksy odprawił uroczyste nabożeństwo, które koncelebrowali Kostełnyk i Pelwećki.

Po soborze rząd radziecki uznał Kościół greckokatolicki za rozwiązany, i przystąpił do jego likwidacji. Aresztowano i skazano około 50% duchownych, około 10% wyemigrowało za granicę, 20% przeszło na prawosławie, a 10% rozpoczęło działalność w podziemiu jako „Kościół katakumbowy”. Papież Pius XII zaprotestował przeciw postępowaniu Rosjan w dwóch encyklikach: Orientales Omnes (1946) i Orientales Ecclesias (1952), w których wezwał do zainteresowania się losem prześladowanych i wsparcia Kościoła greckokatolickiego.

Wkrótce później nastąpiła również urzędowa likwidacja Rusińskiej Cerkwi Greckokatolickiej na Zakarpaciu (1946–1949) i w Czechosłowacji (1950).

Likwidacja skutków „soboru” lwowskiego nastąpiła wkrótce przed upadkiem Związku Sowieckiego, w latach 1989–1990. Z kanonicznego punktu widzenia od samego początku był on całkowicie nieważny.