Hugo Stumberg Kołłątaj herbu Kotwica, inna forma nazwiska: Kołłontay, pseud. i krypt.: Anonim; Jeden Obywatel; H. K.; X. H. K.(?), (ur. 1 kwietnia 1750 w Dederkałach Wielkich na Wołyniu, zm. 28 lutego 1812 w Warszawie) – polski polityk, publicysta oświeceniowy, pisarz polityczny, katolicki prezbiter, kanonik, satyryk, poeta, geograf, historyk. W latach 1783–1786 rektor Szkoły Głównej Koronnej, referendarz wielki litewski od 1786, podkanclerzy koronny od 1791, radca wydziału skarbu Rady Najwyższej Narodowej w 1794 roku.

Życiorys

Urodzony w rodzinie szlacheckiej, początkową edukację odebrał w szkołach w Pińczowie, a następnie kształcił się na Akademii Krakowskiej, gdzie uzyskał stopień doktora filozofii (1768). W latach 1770–1774 studiował w Wiedniu, a później w Rzymie, gdzie uzyskał doktorat z prawa i teologii oraz przyjął święcenia kapłańskie. Po powrocie do Polski został kanonikiem krakowskim. Był kapłanem w Pińczowie i Krzyżanowicach Dolnych, działaczem Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych i Komisji Edukacji Narodowej oraz twórcą planu rozbudowy szkół w całym kraju. W latach 1777–1780 z ramienia KEN dokonał reformy Akademii Krakowskiej – wprowadził między innymi wykłady z nauk przyrodniczych i literatury polskiej, umożliwił dostęp do nauki studentom pochodzącym z mieszczaństwa, uporządkował sprawy majątkowe akademii, a także umożliwił rozwój postępowych idei i poprawił poziom naukowy uczelni. W latach 1782–1786 pełnił funkcję rektora.

Do Warszawy przeniósł się w 1779 roku i zgromadził tam prężny zespół publicystów zwany kuźnicą kołłątajowską, w którym działali m.in. Franciszek Ksawery Dmochowski i Franciszek Salezy Jezierski. Krytykowali oni przestarzałą strukturę polityczną i społeczną Rzeczypospolitej. W 1786 został odznaczony Orderem Świętego Stanisława, a w 1791 został kawalerem Orderu Orła Białego.

Był członkiem konfederacji Sejmu Czteroletniego. Uczestniczył w tworzeniu Konstytucji 3 maja. W czasie |Sejmu Czteroletniego należał do najaktywniejszych działaczy stronnictwa patriotycznego. 29 kwietnia 1791 roku przyjął obywatelstwo miejskie na Ratuszu Miasta Warszawy.

W rozprawie politycznej Do Stanisława Małachowskiego [...] Anonima listów kilka sformułował plan reformy państwowej mający swój wyraz w Konstytucji 3 maja, po której uchwaleniu Kołłątaj został mianowany podkanclerzym koronnym (1791) i założył Zgromadzenie Przyjaciół Konstytucji Rządowej. W czasie wojny polsko-rosyjskiej na zebraniu Straży Praw 23 lipca 1792 roku nakłaniał króla Stanisława Augusta Poniatowskiego do jak najszybszego przystąpienia do konfederacji targowickiej, do której sam zgłosił zamiar przytąpienia. Wystraszony postawą tłumów, które protestowały przeciwko akcesowi do konfederacji, uciekł w nocy z 24 na 25 lipca ze stolicy.

Przygotowywał i uczestniczył w insurekcji kościuszkowskiej, wchodząc w skład Rady Najwyższej Narodowej, obejmując w niej Wydział Skarbu i prezentując bardziej radykalne poglądy niż w okresie Konstytucji 3 Maja. Pod koniec powstania kościuszkowskiego po szturmie Pragi 4 listopada 1794 Hugo Kołłątaj potajemnie opuścił Warszawę. Na emigracji, 6 grudnia 1794 został aresztowany z rozkazu starosty sanockiego Luegera w Radymnie, w drodze przez Galicję i Węgry do Wenecji, i osadzony w areszcie w Przemyślu. Następnie przebywał w więzieniu ołomunieckim, gdzie w latach 1802–1808 napisał wielkie dzieło natury geograficznej "Rozbiór krytyczny zasad historii o początkach rodu ludzkiego". Dzieło to zostało wydane w trzech tomach jednak dopiero w 1842 i było ono znakomitym na ówczesne czasy systemem geografii ogólnej, pełnym świeżych i twórczych myśli. Kołłątaj jasno określał pojęcie czasu geologicznego i analizę procesów geologicznych, w czym wyprzedził Charlesa Lyella, a analizą wpływów środowiska na społeczeństwo dał podwaliny pod system antropogeografii wyprzedzając tym sposobem m.in. Friedricha Ratzela.

Po opuszczeniu więzienia udał się na Wołyń, gdzie był współtwórcą Liceum Krzemienieckiego. W latach 1807–1808 podejrzany o kontakty z Napoleonem, został wywieziony i przetrzymywany w Moskwie przez Rosjan. W latach 1809–1812 był członkiem rzeczywistym Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk.

Ostatnie lata życia przebywał w Księstwie Warszawskim. Zmarł w samotności po długiej i ciężkiej chorobie. Został pochowany na warszawskich Powązkach, ale urna z jego sercem została złożona w kościele w Wiśniowej, gdzie mieszkał jego brat Rafał Kołłątaj.

Hugo Kołłątaj jest patronem Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie.

Twórczość

Jako publicysta zajmował się przede wszystkim nauką, oświatą i wychowaniem, a jego prace poruszające sprawy społeczne i władzy państwowej były podstawą Konstytucji 3 Maja. Postulował:

• dziedziczność tronu
• zniesienie liberum veto
• ogólne opodatkowanie
• zmniejszenie wpływów magnaterii
• sejm gotowy
• prawa dla mieszczan
• wolność dla chłopstwa (zamiana pańszczyzny na czynsz)

Pozostawił po sobie wiele utworów publicystycznych, niektóre z nich to:

• Listy Anonima (1788–1789)
• Prawo polityczne narodu polskiego (1790)
• O ustanowieniu i upadku Konstytucji 3 Maja (1793)
• Uwagi nad tą częścią ziemi polskiej, która od Traktatu Tylżyckiego zwać poczęto Księstwem Warszawskim (1808)
• Stan oświecenia w Polsce w ostatnich latach panowania Augusta III
• Porządek fizyczno-moralny (1810)
• Naukowe podstawy polityki.
• Miasta i mieszczanie (wersja cyfrowa w PBI)
• Rozbiór krytyczny zasad historii o początkach rodu ludzkiego, czyli racjonalistycznie pojęty wstęp do historii (1802–1806; tom I, wersja cyfrowa w PBI)

Ważniejsze dzieła i utwory

1. Kopie listów pisanych od Anonima do JWJ. Mci pana Zamoyskiego, ekskanclerza koronnego, powst. 1776, z rękopisu wyd. W. Konopczyński: Pierwsze pismo polityczne Kołłątaja, Tygodnik Powszechny 1951, nr 17, rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 968, (autorstwo niepewne)
2. Kazanie o gorliwości chrześcijańskiej, na dzień 8 maja pamiątką męczeństwa Ś. Stanisława biskupa krakowskiego, imieninami J. K. Mci i dorocznym obchodzeniem postanowienia orderu Kawalerów Św. Męczennika uroczysty. W kościele Ś. Krzyża... powiedziane, Warszawa 1776, rękopis: Biblioteka PAN Kraków, sygn. 177
3. O wprowadzeniu dobrych nauk do Akademii Krakowskiej i o założeniu seminarium nauczycielów szkół wojewódzkich, powst. 1776, ogł. (z redakcji późniejszej) Ł. Kurdybacha: Kuria rzymska wobec Komisji Edukacji Narodowej, Kraków 1949, s. 68-87; fragmenty przedr.: zobacz Wydania zbiorowe poz. 2-3; rękopis z roku 1776, Biblioteka Jagiellońska, sygn. 5171/31
4. Mowa... do Prześwietnej Komisji Edukacji Narodowej, imieniem młodzi polskiej miana, wygłosz. 1776; rękopis: Biblioteka PAN Kraków, sygn. 177; fragmenty wyd. zobacz Wydania zbiorowe poz. 3
5. Mowa... od Prześwietnej Komisji Edukacji Narodowej do Krakowskiej Akademii delegata. Dnia 15 maja roku 1777 (Kraków 1777), rękopis: Biblioteka PAN Kraków, sygn. 177
6. Wyłożenie nauk dla Szkół Nowodworskich krakowskich, podług przepisu Prześwietnej Komisji nad Edukacją Narodową w tabeli (na szkoły wojewódzkie) ułożonego, Kraków (1777); wyd. następne (skrócone) zobacz Wydania zbiorowe poz. 3
7. Mowa... delegowanego od Prześwietnej Komisji Edukacyjnej do Akademii Krakowskiej wizytatora. W dzień wprowadzenia do Szkół Władysławskich nowego instrukcji publicznej układu. Roku 1777, dnia 26 czerwca, (Kraków 1777); wyd. następne (skrócone) zobacz Wydania zbiorowe poz. 3
8. Ratio studoirum pro facultate, philosophica in Universitate Cracoviensi, (Kraków) 1778, przekł. polskich fragm.: zobacz Wydania zbiorowe poz. 3
9. S. T. O. P. Doktor, kanonik katedralny krakowski, Kolegium Teologicznego towarzysz, w Akademii pierwszy emeryt, od prześwietnej Komisji nad Edukacją Narodową przełożonej do Szkoły Głównej Koronnej delegowany wizytator, tejże szkoły, wszystkich i całego stanu akademickiego w Koronie rektor i sędzia ordynaryjny. Ordynacja sądów rektorskich Szkoły Głównej Koronnej, powst. Kraków 5 lutego 1783, wyd. brak miejsca wydania (1783); przekł. łaciński: Kraków 1783
10. Do zgromadzeń szkół koronnych. List uwiadamiający, jakim obrządkiem ma być obchodzona uroczystość pamiątki stoletniej zwycięstwa pod Wiedniem przez Jana III z Turków odniesionego, powst. Kraków 1 października 1783; wyd. brak miejsca wydania (1783)
11. O poprawie szkoły kadetów i o wskrzeszeniu milicji wojewódzkich, napisany roku 1784, z odpisu Metryki Litewskiej, Dz. IX, nr 26, Archiwum Głównego Akt Dawnych wyd. B. Leśnodorski, H. Wereszycka; zobacz poz. 12, t. 2, s. 343-366
12. Do Stanisława Małachowskiego, referendarza koronnego. O przyszłym sejmie Anonima listów kilka, cz. 1: O podźwignieniu sił krajowych. Od dnia 1 do dnia 24 sierpnia (Warszawa) 1788; cz. 2: O poprawie Rzeczypospolitej. Od dnia 7 października do dnia 7 listopada (Warszawa) 1788 (1789); cz. 3: O poprawie Rzeczypospolitej. Od dnia 11 listopada do dnia 19 grudnia roku 1788, Warszawa (1789); wyd. następne: oprac. i wydał B. Leśnodorski, H. Wereszycka: Listy Anonima i Prawo polityczne narodu polskiego t. 1-2, Warszawa 1954 (razem z poz. 11, 14-16, 19); fragmenty przedr.: zobacz Wydania zbiorowe poz. 1; H. Mościcki: Konstytucja 3 maja 1791 r., Warszawa 1924; B. Suchodolski: Idee społeczne doby stanisławowskiej, Warszawa 1948; M. Piszczkowski w: Obrońcy chłopów w literaturze polskiej, Kraków 1948; B. Leśnodorski w: Kuźnica Kołłątajowska, Wrocław(1949), Biblioteka Narodowa seria I, nr 130; zobacz Wydania zbiorowe poz. 2-3; autograf cz. 3 (zakończenie) oraz kopia całości w Bibliotece PAN Kraków, sygn. 176; przekł. niemiecki (1788)
13. Do Prześwietnej Deputacji dla ułożenia projektu konstytucji rządu polskiego od sejmu wyznaczonej, wydano na początku dzieła: Prawo polityczne narodu polskiego, zobacz poz. 14; odb. osobno (Warszawa 1789); wyd. następne osobno: Do Prześwietnej Deputacji. O sprawach moralnych człowieka, oprac. M. Janik, Brody (1912), Arcydzieła Polskich i Obcych Pisarzy nr 82; przedr. H. Mościcki jak wyżej poz. 12; fragmenty przedr. B. Suchodolski jak wyżej poz. 12; zobacz Wydania zbiorowe poz. 2; rękopis: Biblioteka PAN Kraków, sygn. 186; przekł. niemiecki (1789?)
14. Prawo polityczne narodu polskiego, czyli układ rządu Rzeczypospolitej. Projekt w trzeciej części Listów do Stanisława Małachowskiego, marszałka sejmowego i Konfederacji Generalnej obiecany, a Prześwietnej Deputacji do układu przyszłego rządu wyznaczonej podany, służący do dzieła Listów rzeczy za... część 4, księga 1, powst. 1789, Warszawa 1790 (tu na s. 1-60: Do Prześwietnej Deputacji, porównaj poz. 13); wyd. następne: oprac. B. Leśnodorski, H. Wereszycka, zobacz poz. 12; fragmenty: zobacz Wydania zbiorowe 1-2; odpis F. Kojsiewicza, Biblioteka PAN Kraków, sygn. 183
15. Memoriał miast, red. 1 powst. 24 listopada 1789 (Warszawa 1789); wyd. następne: z rękopisu Ossolineum, sygn. 1778/III wyd. B. Leśnodorski, H. Wereszycka, jak wyżej poz. 12, s. 367-374; według pierwodruku Materiały do dziejów Sejmu Czteroletniego t. 2, Wrocław 1959, s. 256-268; red. 2 podpisana na "sali ratuszowej" 1 grudnia 1789 (Warszawa 1789); red. 3: Najjaśniejszy Królu, Panie Nasz Miłościwy, Najjaśniejsze Skonfederowane Rzeczypospolitej Stany (Warszawa 1789), podpisani Jan Dekert, prezydent miasta Warszawy, i 120 delegatów miejskich; przedr.: Prośby miast koronnych i W. Ks. Litewskiego przełożone stanom sejmującym dnia 18 grudnia 1789, Pamiętnik Historyczno-Polityczno-Ekonomiczny 1789, t. 4, s. 1171-1205; Zbiór mów i pism niektórych w czasie sejmu stanów skonfederowanych r. 1790 t. 9, Wilno 1790, s. 233-261; Materiały do dziejów Sejmu Czteroletniego, jak wyżej s. 339-357 (w przypisach warianty red. 2)
16. Informacja względem interesu miast, powst. na przełomie lat 1789/1790, z odpisu Biblioteki PAN Kraków, sygn. 183, wyd. zobacz Wydania zbiorowe poz. 2; przedr.: B. Leśnodorski, H. Wereszycka, jak wyżej poz. 12, s. 375-378; Materiały do dziejów Sejmu Czteroletniego t. 2, Wrocław 1959, s. 361-363
17. Tron dla próżnej powagi, szlachta dla poddaństwa. (powieść), powst. w latach 1789-1790, autograf: Biblioteka PAN Kraków, sygn. 231
18. Korespondencja jednego obywatela z podkomorzym pewnego województwa z okoliczności przyszłego rządu. (List pierwszy, dnia 16 grudnia 1789 roku) (Warszawa 1790); także: ... z okoliczności przyszłego rządu i Uwagi nad nią z odpowiedzią jednego nieparcjalnego arbitra (Warszawa 1790); według notatki z końca lat 60. XX wieku jest to korespondencja Kołłątaja z podkomorzym lubelskim, Tomaszem Dłuskim; przekł. niemiecki (1790?)
19. Prospekt, według którego ma być napisane i ułożone prawo polityczne narodu polskiego, czyli ustawa rządowa, powst. 1790, z rękopisu Ossolineum, sygn. 1778/III, wyd. B. Leśnodorski, H. Wereszycka, jak wyżej poz. 12
20. Uwagi na pismem, które wyszło w Warszawie, z drukarni Dufourowskiej, pod tytułem: Seweryna Rzewuskiego, hetmana polnego koronnego, O sukcesji tronu w Polszcze rzecz krótka, Warszawa 1790, fragmenty przedr. B. Leśnodorski w: Kuźnica Kołłątajowska, jak wyżej poz. 12; przekł. francuski (1791), przekł. niemiecki (1790?)
21. Ostatnia przestroga dla Polski, Warszawa 1790, fragmenty przedr. B. Leśnodorski w: Kuźnica Kołłątajowska, jak wyżej poz. 12; przekł. niemieckie (1793, 1794)
22. Co się też to dzieje z nieszczęśliwą ojczyzną naszą? Wiadomość poświęcona prawdzie i przyszłości, Chełmno 1790; (Warszawa 1790); Warszawa 1790 (wyd. tytułowe); (Wilno 1790)
23. Krótka rada względem napisania dobrej konstytucji rządu. Roku 1790 (Warszawa 1790)
24. Mowy... na sejmie teraźniejszym roku 1791, Warszawa 1791, (zawiera 4 mowy, miane: 20 maja oraz 3, 21 i 28 czerwca 1791); inne wyd. zobacz poz. 26; mowy z 20 maja i 3 czerwca zostały również wyd. osobno; fragmenty przedr.: mowy z 20 maja, zobacz Wydania zbiorowe poz. 2; z 3 czerwca, B. Leśnodorski w: Kuźnica Kołłątajowska, jak wyżej poz. 12
25. Mowa... na sesji sejmowej dnia 10 listopada r. 1791 w materii starostw miana (Warszawa 1791), fragmenty przedr. zobacz Wydania zbiorowe poz. 2; przekł. francuski (1792)
26. Mowy... miane na sejmie teraźniejszym roku 1791, Warszawa 1791, (zawiera 6 mów mianych 3, 21 i 28 czerwca, 30 września oraz 11 października); mowę z 28 czerwca 1791 przedr.: S. Borowski w: Kodeks Stanisława Augusta, Warszawa 1938; B. Leśnodorski w: Kuźnica Kołłątajowska, jak wyżej poz. 12; fragm. mowy z 30 września i 11 października przedr. zobacz Wydania zbiorowe poz. 2
27. Odpowiedź od tronu... delegowanym od Komisji cywilno-wojskowej ziemi dobrzyńskiej na audiencji d. 13 września 1791 r. Odpowiedź tegoż druga plenipotentom miast d. 15 września. Odpowiedź trzecia delegowanym z Komisji d. 26 września. Mowa piąta na sesji sejmowej dnia 30 września. Odpowiedź tegoż sędziom asesorskim d. 11 października (Warszawa 1791)
28. List... do J. OO. J. WW. Panów senatorów, urzędników i obywatelów prześwietnego województwa wołyńskiego na sejmiki powiatu łuckiego zgromadzonych pisany. (Dat. w Warszawie, dnia 7 lutego 1792), (Łuck 1792)
29. O ustanowieniu i upadku Konstytucji polskiej 3 Maja 1791 cz. 1-2, Metz (właściwie Lipsk lub Kraków) 1793; wyd. następne: Lwów 1793 (Warszawa 1794); Warszawa 1830; Paryż 1868, Biblioteka Ludowa nr 21-26; Lwów brak roku wydania, Biblioteka Mrówki nr 146-151; fragm.: zobacz Wydania zbiorowe poz. 1-2; współautor dzieła: I. Potocki; wyd. F. K. Dmochowski, któremu przypisywano również współautorstwo; przekł. niemiecki (1793)
30. Memoriał o przygotowaniach do powstania 1794, napisany dla T. Wawrzeckiego, wyd. W. Tokarz: Ostatnie lata H. Kołłątaja, t. 2, Kraków 1905; przedr. zobacz Wydania zbiorowe poz. 1
31. Smutki księgi 1-4, powst. w latach 1795-1796, z rękopisu Biblioteki PAN Kraków, sygn. 232, wyd. I. Chrzanowski, Pamiątkowa księga... J. Tretiaka, Kraków 1913, s. 1-26
32. Nad snami, czyli marzeniami nocnymi moje uwagi w Józefsztacie d. 8 i 9 sierpnia 1796, autograf i 2 kopie: Biblioteka PAN Kraków, sygn. 229; kopia: Uwagi na snami, czyli marzeniami nocnymi w Józefsztadzie, Ossolineum, sygn. 9859/II
33. Prace poetyczne, wybrane przez niego samego z rękopism, którymi się bawił podczas swej niewoli w Józefsztacie i później, rękopis: Biblioteka PAN Kraków, sygn. 232; Biblioteka Jagiellońska, sygn. 3690, (tu m.in.: poz. 31; Jobiada, czyli poema o cierpliwości – 3 pieśni, fragmenty wyd. Nowa Reforma 1912, nr 95; Daremne projekta – poemat; hymny); wiersze znajdują się także w rękopisie Ossolineum, sygn. 4332/I; niektóre wiersze ogłaszano w czasopismach: Krakus (1822, nr 27), Kurier Warszawski (1902, nr 59), Nowa Reforma (1911, nr 587; 1921), Pamiętnik Warszawski (t. 9, 1818, s. 236 n.), Sprawozdania z Posiedzeń Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, Wydział II (1909, zeszyt 4), Tygodnik Ilustrowany (1908, nr 33-34; także osobno A. Kraushar: Wierszyk karslbadzki Kołłątaja, Warszawa 1908 Miscellanea Historyczne nr 30)
34. O początku ludów słowiańskich, powst. 1801, autograf: Biblioteka PAN Kraków, sygn. 217
35. Opisanie miasta Moskwy, powst. w latach 1807-1808, z rękopisu Biblioteka PAN Kraków, sygn. 208, wyd. S. Białas, Kwartalnik Instytutu Polsko-Radzieckiego 1954, s. 157-192
36. Uwagi nad teraźniejszym położeniem tej części ziemi polskiej, którą od pokoju tylżyckiego zaczęto nazywać Księstwem Warszawskim, Lipsk (Warszawa) 1808 (9 marca 1809), wyd. anonimowe; wyd. następne: (Warszawa) 1808(!); Lipsk (Warszawa) 1810; fragmenty przedr. zobacz Wydania zbiorowe poz. 1-2; rękopis: Biblioteka PAN Kraków, sygn. 212 (brulion); Ossolineum, sygn. 1950/I, (korektura datacji według T. Mikulskiego; praca znana także pn. położonego na niej słynnego motta: Nil desperandum)
37. Plan historii piastowskiej, powst. 1809, wyd. A. Kraushar: Towarzystwo Warszawskie Przyjaciół Nauk t. 3, Warszawa 1902
38. Porządek fizyczno-moralny, czyli nauka o należytościach i powinnościach człowieka, wydobytych z praw wiecznych, nieodmiennych i koniecznych przyrodzenia t. 1, Kraków 1810 (więcej tomów nie wyszło); wyd. następne: Z. Daszyńska-Golińska, Warszawa 1912, Biblioteka Dzieł Społeczno-Ekonomicznych seria I, t. 9; wyd. K. Opałek (z partiami wcześniej niedrukowanymi), Warszawa 1955, Biblioteka Klasyków Filozofii; fragmenty przedr.: M. Janik, zobacz poz. 13; zobacz Wydania zbiorowe poz. 1; B. Suchodolski, jak wyżej poz. 12; zobacz Wydania zbiorowe poz. 2-3; autograf: Biblioteka PAN Kraków, sygn. 223; Pomysły do dzieła Porządek fizyczno-moralny...
39. Pamiętnik o stanie duchowieństwa katolickiego polskiego i innych wyznań w połowie XVIII wieku, z rękopisu wyd. J. K. Żupański, Poznań 1840; wyd. następne: z rękopisu wyd. E. Raczyński, zobacz poz. 40; fragmenty przedr. Orędownik Naukowy 1841, nr 3-4; wyd. J. hulewicz: Pamiętnik o stanie Kościoła polskiego katolickiego, zobacz poz. 40; rękopis: Biblioteka PAN Kraków, sygn. 226 (razem z poz. 40)
40. Stan oświecenia w Polszcze w ostatnich latach panowania Augusta III (1750-1764), powst. prawdopodobnie w latach 1803-1810 (według J. Hulewicza); z rękopisu wyd. E. Raczyński, t. 1-2, Poznań 1841, Obraz Polaków i Polski nr 11-12 (razem z poz. 39); wyd. następne: Poznań 1881; wyd. H. Mościcki, Warszawa 1905; wyd. J. Hulewicz, Wrocław (1953), Biblioteka Narodowa seria I, nr 144 (razem z poz. 39); fragm. zobacz Wydania zbiorowe poz. 1, 3; autograf i kopia: Biblioteka PAN Kraków, sygn. 226 (tu także poz. 39)
41. Rozbiór krytyczny zasad historii o początkach rodu ludzkiego, z rękopisu wyd. F. Kojsiewicz, t. 1-3, Kraków 1842; fragmenty przedr. zobacz Wydania zbiorowe poz. 3; rękopisy: Biblioteka PAN Kraków, sygn. 225 (autograf) i 222/1 (kopia)
42. Obraz historii filozofii na Wschodzie od wczesnych początków, a w szczególności o układach kosmogonicznych i dogmatach teologicznych, na których zasadzało się prawodawstwo ludów, autograf: Biblioteka PAN Kraków, sygn. 222/2
43. O konstytucji w ogólności i w szczególności, czyli nauka prawa politycznego ogólnego i szczególnego przystosowana do konstytucji Księstwa Warszawskiego, praca nieukończona, autograf i odpis F. Kojsiewicza Biblioteka PAN Kraków, sygn. 179; fragmenty wyd. zobacz Wydania zbiorowe poz. 3
44. Ułomki memoriałów w sprawie edukacji narodowej w dobie Księstwa Warszawskiego, rękopis: Biblioteka PAN Kraków, sygn. 212, 228; fragm. z tego ostatniego: Jaki zamiar rząd mieć może w ustanowieniu systematycznego dozoru nad edukacją krajową, wyd. zobacz Wydania zbiorowe poz. 3.

Kilka pism politycznych domniemanego autorstwa Kołłątaja ogł. w Materiały do dziejów Sejmu Czteroletniego t. 2, Wrocław 1959; t. 3, Wrocław 1960; t. 4, Wrocław 1961. Szereg innych prac pozostało w rękopisach, m.in.: Archiwum Główne Akt Dawnych, Biblioteka PAN Kraków, Biblioteka Jagiellońska, Ossolineum.

H. Kołłątajowi mylnie przypisywano autorstwo wielu broszur z okresu Sejmu Czteroletniego, m.in.: O bezkrólewiach w Polszcze, Warszawa 1790; Przedłożenie do Stanów za ludem wiejskim brak miejsca i roku wydania; O rokoszu pod Targowicą rzecz krótka brak miejsca wydania (1792).

Wybrane przekłady

• J. B. Cléry: Śmierć Ludwika XVI, króla francuskiego, z opisaniem ostatnich dni życia jego w więzieniu Temple... (red. hrabina Schomberg), brak miejsca wydania 1803; wyd. następne Gniezno 1871, (tłumacz ukryty pod krypt. X. H. K.; autorstwo przekładu sporne: G. Korbut i S. Krzemiński kwestionują autorstwo Kołłątaja)
• J. Zajączek: Pamiętnik albo historia rewolucji, czyli powstanie r. 1794, przekładu Hugona Kołłątaja: Histoire de la révolution de Pologne en 1794 par un témoin oculaire, Poznań 1862, Pamiętniki z XVIII W. nr 2; rękopis: Biblioteka PAN Kraków, sygn. 190, 997; Biblioteka Jagiellońska, sygn. 215; Biblioteka Kórnicka, sygn. 2663, (autorstwo przekładu niepewne).

Wydania zbiorowe

1. Wybór pism, oprac. S. Rymar, Kraków 1912
2. Wybór pism politycznych, oprac. B. Leśnodorski, Wrocław (1952), Biblioteka Narodowa seria I, nr 140
3. Wybór pism naukowych, oprac. K. Opałek, Warszawa 1953.

Listy i materiały

1. Do J. Wybickiego 2 listy – z 21 sierpnia 1772 i z 22 sierpnia 1791, wyd. A. M. Skałkowski: Wybiciana, Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu t. 7 (1926/1928), nr 9, s. 253-254; nr 10, s. 278-279; przedr. listu drugiego oraz list z października 1809 wydano: Archiwum Wybickiego t. 1, Gdańsk 1948, s. 150-151, t. 2, Gdańsk 1950, s. 451
2. Raport z wizytacji Akademii Krakowskiej w odbytej w roku 1777; do M. Poniatowskiego 2 listy – dat. 17 maja i 29 lipca roku 1777, wyd. J. Leniek, Archiwum do Dziejów Literatury i Oświaty w Polsce t. 13 (1909), s. 185-255 i odb.; przedr. fragmentu Raportu... zobacz Wydania zbiorowe poz. 3; niepublikowana część raportu H. Kołłątaja do Komisji Edukacji Narodowej z wizytacji Akademii Krakowskiej, odbytej w 1777 r., wyd. M. R. Lang, Przegląd Humanistyczny 1958, nr 4, s. 95-100
3. Listy z lat 1777-1787, rękopis: Biblioteka PAN Kraków, sygn. 194
4. Listy z lat 1780-1792, rękopis: Biblioteka PAN Kraków, sygn. 195
5. Do M. Poniatowskiego z 22 kwietnia 1782, wyd. M. Janik, Pamiętnik Literacki rocznik 11 (1912)
6. Do Jana Śniadeckiego 13 listów z lat 1782-1805, fragmenty wyd. M. Baliński: Pamiętniki o Janie Śniadeckim t. 1-2, Wilno 1864-1865
7. Do F. Szopowicza 4 listy z roku 1783, ogł. H. Orsza-Redlińska: Ks. H. Kołłątaj jako pedagog. Ks. Kołłątaja nieznane listy o wychowaniu, Lwów 1912, Przyczynki do Dziejów Wychowania i Oświaty w Polsce dod. 3 do Muzeum 1912 i odb.; rękopis: Biblioteka PAN Kraków, sygn. 193
8. Do I. Potockiego, w zbiorach listów z lat 1783-1792, 1786-1788; rękopis: Archiwum Główne Akt Dawnych (Archiwum Wilanowskie, sygn. 279/a-b)
9. List z roku 1784, rękopis: Biblioteka Jagiellońska, sygn. 1170
10. Do Stanisława Augusta z roku 1785, ogł. K. W. Wójcicki: Archiwum Domowe, Warszawa 1856
11. Do F. Oraczewskiego z 31 maja 1786, rękopis: Archiwum Główne Akt Dawnych (Metryka Litewska, dz. IX, t. 95)
12. Listy z lat 1790-1810 oraz list od A. Horodyskiego, rękopis: Biblioteka PAN Kraków, sygn. 204
13. Do magistratu Krakowa, autografy: Biblioteka PAN Kraków, sygn. 413; 5 listów dat. 27 lipca 1791 – 7 stycznia 1792, Materiały do dziejów Sejmu Czteroletniego t. 4-5, Wrocław 1961-1964
14. Do Stanisława Augusta z 26 sierpnia 1791, Materiały do dziejów Sejmu Czteroletniego t. 5, Wrocław 1964; rękopis: Archiwum Główne Akt Dawnych (Metryka Litewska, dz. VII, t. 169)
15. Korespondencja z lat 1791-1806, rękopis: Biblioteka PAN Kraków, sygn. 203
16. Do biskupa K. K. Cieciszowskiego 2 listy z roku 1792, rękopis: Biblioteka PAN Kraków, sygn. 199
17. Do L. Hulewicza z 21 stycznia 1792, wyd. zobacz Wydania zbiorowe poz. 2; rękopis: Muzeum Narodowe Kraków, sygn. 82595
18. Listy... pisane z emigracji w r. 1792, 1793 i 1794; zebrał L. Siemieński, t. 1-2, Poznań 1872, Pamiętniki z XVIII W. nr 12, (tu m.in. listy do: F. Barssa, Reptowskiego, L. Strassera, S. Małachowskiego)
19. Listy z Skasonii, 1 sierpnia 1792 – 17 stycznia 1794; odpisy F. Kojsiewicza, rękopis: Biblioteka PAN Kraków, sygn. 202; fragm. listu do B. Hulewicza z 18 października 1792, wyd. zobacz Wydania zbiorowe poz. 2
20. Odpisy listów z lat 1792-1794, rękopis: Biblioteka PAN Kraków, sygn. 200; fragm. listu do Reptowskiego z 12 listopada 1792, wyd. zobacz Wydania zbiorowe poz. 2
21. Do I. Potockiego z Lipska; rękopis: Archiwum Główne Akt Dawnych (Archiwum Wilanowskie, sygn. 280)
22. Do Jakuba Jasińskiego z roku 1794, rękopisy: Biblioteka Narodowa (BOZ, Teki Trębickiego: Teka Jasiński-Kościuszko); fragm. listu z 12 maja 1794 cyt. W. Tokarz: Insurekcja warszawska, Lwów 1934; wyd. 2 Warszawa 1956, s. 76
23. Do F. Barssa z 21 września i 17 października 1794; do Ch. M. Talleyranda z 1 lutego 1798; wyd. W. M. Kozłowski, Kwartalnik Historyczny 1898, s. 837-842
24. Do arcyksięcia Karola z 28 lutego 1798; do nieznanego adresata, brak daty; podanie do cesarza Aleksandra I z 14 kwietnia 1802; listy do różnych osób; dokumenty z lat 1801-1804; rękopis: Biblioteka PAN Kraków, sygn. 201
25. Do J. Przybylskiego, rękopis: Biblioteka Jagiellońska, sygn. 148 (zbiór z lat 1776-1800)
26. Listy z Wołynia w przedmiocie windykacji majątku, od 1802-1806 pisane, rękopis: Biblioteka PAN Kraków, sygn. 205
27. Listy w przedmiotach naukowych. Korespondencja listowna z T. Czackim, wizytatorem nadzwyczajnym szkół w guberniach wołyńskiej, podolskiej i kijowskiej... przedsięwzięta w celu urządzenia instytutów naukowych i pomnożenia oświecenia publicznego w trzech rzeczonych guberniach, z rękopismu wyd. F. Kojsiewicz, t. 1-4, Kraków 1844-1845; zawiera: listy do innych adresatów, m.in. Jana i Jędrzeja Śniadeckich, F. K. Dmochowskiego, J. Maja (z 15 lipca 1802 przedr. zobacz Wydania zbiorowe poz. 2; przedr. M. H. Serejski w: Historycy o historii, Warszawa 1963), Mirowskiego (z 12 sierpnia 1805 przedr.: B. Suchodolski: Idee społeczne doby stanisławowskiej, Warszawa 1948; zobacz Wydania zbiorowe poz. 3), Kudlickiego, A. Jurkowskiego, A. Osińskiego (z 8 maja 1806), E. Słowackiego; ponadto akta i projekty dot. organizacji szkolnictwa z lat 1803-1806
28. Korespondencja z lat 1802-1807 (25 listów), rękopis: Biblioteka PAN Kraków, sygn. 206; tu m.in.: odpisy listów do S. B. Lindego z 12 lutego 1803 i odpowiedź Lindego z 13 kwietnia 1803; autografy: Muzeum Narodowe Kraków; rękopisy: Wojewódzkie Archiwum Państwowe Kraków (Archiwum Krzeszowickie, nr 234)
29. Korespondencja i dokumenty w sprawie medali S. K. Potockiego z lat 1803-1804, rękopis: Biblioteka PAN Kraków, sygn. 207
30. Do E. Kołłątaja z roku 1804, rękopis: Ossolineum, sygn. 6520/III
31. Do S. B. Lindego z roku 1806, wyd. T. Wierzbowski w: Materiały do dziejów piśmiennictwa polskiego t. 2, Warszawa 1904
32. Listy pisane w czasie uwięzienia w roku 1807, rękopis: Biblioteka PAN Kraków, sygn. 208; do J. Maja z 12 stycznia 1807; ogł. S. Krzemiński, Sto lat myśli polskiej t. 1 (1906), s. 125-133
33. Do Jana Śniadeckiego z 4 stycznia 1810, od Jana Śniadeckiego z 7 i 19 listopada 1809; wyd. J. Śniadecki: Żywot literacki H. Kołłątaja, Wilno 1814 i wyd. następne
34. Do R. Kołłątaja z 19 lipca 1810 i do M. Wężyka z 28 lipca 1810; rękopis znajdował się w zbiorach S. Lariasza-Niedzielskiego w Śledziejowicach (pow. wielicki)
35. Do P. Kicińskiego brak daty, rękopis: Biblioteka Narodowa, sygn. 2674, k. 128-129
36. Do L. Osińskiego brak daty, rękopis (brulion): Biblioteka PAN Kraków, sygn. 1054
37. Do J. Potockiego brak daty; do Jana Śniadeckiego; do S. B. Lindego 3 listy; do Sokolnickiego i od A. Horodyskiego; rękopis: Biblioteka PAN Kraków, sygn. 224
38. Do S. K. Potockiego brak daty, rękopis: Archiwum Główne Akt Dawnych (Archiwum Wilanowskie, sygn. 265)
39. Do Jana Śniadeckiego brak daty, ogł. F. Grzymała, Sybilla Nadwiślańska 1821, t. 1, s. 227-239
40. Do Jana Śniadeckiego, fragm.; rękopis: Biblioteka Jagiellońska, sygn. 3108
41. Dwa listy, Prawda 1886; listy; rękopis: Biblioteka Jagiellońska, sygn. 955
42. Od J. Bogucickiego 3 listy z lat: 1780-1781 i brak daty (1784?) oraz do Bogucickiego brak daty (1785?); od W. R. Karczewskiego i in.; rękopisy: Archiwum Główne Akt Dawnych (Metryka Litewska, dz. IX, t. 76, 78, 96, 119)
43. Od A. Popławskiego 17 listów z lat 1780-1782, z rękopisów Archiwum Głównego Akt Dawnych wyd. S. Tync w: A. Popławski: Pisma pedagogiczne, Wrocław 1957, Biblioteka Klasyków Pedagogiki
44. Od Jana Śniadeckiego 143 listy z lat 1781-1806, wyd. w: Korespondencja Jana Śniadeckiego. Listy z Krakowa t. 1 wyd. L. Kamykowski, Kraków 1932; t. 2 wyd. M. Chamcówna, S. Tync, Wrocław 1954
45. Od P. Małachowskiego z roku 1784, rękopis: Ossolineum, sygn. 11862/II
46. Od różnych osób z lat 1790-1791, m.in. od B. Hulewicza, Zubowskiego; rękopis: Biblioteka PAN Kraków, sygn. 196; list od magistratu Włodzimierza z 26 lipca 1791, Materiały do dziejów Sejmu Czteroletniego t. 4, Wrocław 1961; 9 listów dat. 2 sierpnia – 5 października 1791 od magistratu Łucka, J. Wesołowskiego, J. Lenarta, K. Medeckiego, P. Czerskiego, J. Witwickiego, J. Ilińskiego, Materiały do dziejów Sejmu Czteroletniego t. 5, Wrocław 1964
47. Od J. Wybickiego z 30 maja 1791, ogł. R. Kaleta: (Wstęp do) J. Wybicki: Utwory dramatyczne (Warszawa 1963), Teatr Polskiego Oświecenia
48. Od magistratu Krakowa 3 listy dat. 16 października 1791 – 16 kwietnia 1792; Materiały... jak wyżej poz. 46, t. 5, Wrocław 1964; rękopis: Wojewódzkie Archiwum Państwowe Kraków (Archiwum Miasta Krakowa, sygn. 1323-1324
49. Od różnych osób z lat 1791-1793, m.in. od Stanisława Augusta, rękopis: Biblioteka PAN Kraków, sygn. 198
50. Od różnych osób z roku 1792, m.in. od F. Barssa, B. Hulewicza; rękopis: Biblioteka PAN Kraków, sygn. 197; 12 listów dat. 7 stycznia – 23 maja 1792, od J. Witwickiego, J. Stokowskiego, W. Jedlickiego, magistratu Żytomierza, magistratu Kalisza, magistratu Łucka, W. Brzozowskiego, W. Łęskiego, deputatów piotrkowskich; Materiały... jak wyżej poz. 46, t. 5, Wrocław 1964
51. Od J. Wytackiego z 21 kwietnia 1792; Materiały... jak wyżej poz. 46, t. 5, Wrocław 1964; rękopis: Biblioteka PAN Kraków, sygn. 218
52. Od różnych osób z lat 1805-1811, m.in. od H. Dąbrowskiego, T. Matuszewicza; rękopis: Biblioteka PAN Kraków, sygn. 209
53. Papiery osobiste, m.in.: kopia metryki; świadectwo prymicji z 10 stycznia 1776; notaty genealogiczne; sumariusz papierów majątkowych z lat 1788-1795; Myśli do ułożenia zbioru pism moich; rękopis: Biblioteka PAN Kraków, sygn. 235
54. Pisma i papiery z czasów wizyty i reformy Akademii Krakowskiej, 1777-1788; rękopis: Biblioteka PAN Kraków, sygn. 227; Biblioteka Jagiellońska, sygn. 4011
55. Dziennik... (17 XI 1802 – 22 III 1803), przeł. z francuskiego i wyd. I. Polkowski, Przewodnik Naukowy i Literacki 1882, s. 464-480, 566-576
56. Oświadczenie wyraźne i rozmyślne ostatniej woli mojej, testament sporządzony w Stołpcu 20 sierpnia 1804, publikowany urzędowo w Warszawie 27 marca 1812, oryginał oraz protokoły publikacji znajdują się w Archiwum Państwowym Miasta Stołecznego Warszawy i Województwa Warszawskiego, wyd. J. Stoch Teki Archiwalne t. 9 (1963); poprzednio fragm. z różnych kopii (m.in. Ossolineum, sygn. 2181/I, Biblioteka PAN Kraków, sygn. 212), ogł.: F. Grzymała, Astrea 1821, t. 1; H. Schmitt: Pogląd na żywot i pisma H. Kołłątaja, Dziennik Literacki 1859 i odb. (Lwów 1860); Korespondent Płocki 1882, nr 55-56; E. Kipa: Ks. H. Kołłątaj, Lwów 1912; M. Janik: H. Kołłątaj. Monografia, Lwów 1913; tekst wydany redakcja testamentu z roku 1800; kopia 2 redakcji: z 20 sierpnia 1800 i 20 sierpnia 1804 w rękopisie Ossolineum, sygn. 2181/I; rękopis testamentu znajduje się także w Bibliotece PAN Kraków, sygn. 214
57. Dokumenty odnoszące się do starań o przywrócenie majątku i in. z lat 1804-1811, rękopis: Biblioteka PAN Kraków, sygn. 213
58. Materiały biograficzne: notaty, odpisy, dokumenty; rękopis: Biblioteka PAN Kraków, sygn. 216
59. Rożne dokumenty; rękopis: Biblioteka PAN Kraków, sygn. 214, 233-234.

Opracowania monograficzne

1. Jan Śniadecki: Żywot literacki H. Kołłątaja, Wilno 1814, wyd. H. Barycz, Wrocław (1951), Biblioteka Narodowa seria I, nr 136
2. W. Tokarz: Ostatnie lata H. Kołłątaja t. 1-2, Kraków 1905
3. M. Janik: H. Kołłątaj. Monografia, Lwów 1913.