Leon Petrażycki (ur. 13 kwietnia 1867 w Kołłątajowie, zm. 15 maja 1931 w Warszawie) - polski prawnik, filozof, socjolog prawa, etyk i logik działający w Rosji.

Życiorys

Wczesne lata

Urodził się w Kołłątajowie na Witebszczyźnie (zabór rosyjski). Jego ojciec brał udział w powstaniu styczniowym, w wyniku czego stracił majątek. Osobowość Petrażyckiego ukształtowała się na styku dwóch kultur: polskiej i rosyjskiej. Z kulturą polską wiązało go pochodzenie, tradycje domowe, język i zainteresowania badawcze. Większość jego prac pisana była jednak w języku rosyjskim lub niemieckim. Okres największej aktywności uczonego przypada na jego pobyt w Rosji. Był wtedy aktywnym uczestnikiem życia politycznego i intelektualnego Rosji. Z tego powodu, w pracach rosyjskich, określa się go jako uczonego rosyjskiego.

Petrażycki ukończył gimnazjum w Witebsku, a następnie udał się na studia medyczne na Uniwersytecie Kijowskim. Po pewnym czasie zmienił kierunek studiów na prawo. Dyplom uzyskał w 1890 r. Jeszcze w czasie studiów (1888-1889) przełożył z niemieckiego na rosyjski System prawa rzymskiego Juliusa Barona. Podręcznik był kilkakrotnie wznawiany.

Studia zagraniczne

Stypendium rządu rosyjskiego pozwoliło Petrażyckiemu na wyjazd za granicę. Mając 23 lata kontynuował naukę w Berlinie, a następnie w Heidelbergu, Paryżu i Londynie. Podczas studiów w Berlinie uczęszczał na seminarium znanego cywilisty i romanisty Heinricha Dernburga. W okresie tym niemiecka nauka prawa koncentrowała się na dyskusjach wokół pierwszego i drugiego projektu kodyfikacji niemieckiego prawa cywilnego. Spór prowadzony był w ramach dominującej wtedy historycznej szkoły prawa, w której istniały dwa główne stanowiska: romanistów, którzy wzorów dla kodyfikacji poszukiwali w prawie rzymskim i germanistów, pragnących, by kodyfikacja odwoływała się do prawa germańskich plemion i średniowiecznych państw niemieckich.

Petrażycki zabrał głos w tej dyskusji, wydając dwie publikacje: Die Fruchtverteilung beim Wechsel der Nutzungsberechtigten (Berlin 1892) oraz 2 tomy Die Lehre vom Einkommen (Berlin 1893 i 1895). Poświęcone one były prawu rzymskiemu zawierały jednak również zalążki jego późniejszej teorii prawa. Wskazywał w nich, że stanowisko historycystów, którzy szukają wzorów instytucji prawnych w przeszłości, jest błędne. Prawo rzymskie zawdzięczało swoją żywotność temu, że odpowiadało na wyzwania i potrzeby swoich czasów. Nie powinno się więc kopiować dawnych instytucji, lecz dostosowywać prawo do aktualnej sytuacji społecznej i gospodarczej. To diagnoza aktualnych potrzeb społecznych powinna więc być punktem wyjścia do tworzenia kodyfikacji cywilistycznej.

Petrażycki krytykował również germanistyczny nurt historycznej szkoły prawa. Wskazywał, że ich pochwała prawa zwyczajowego ma charakter polityczny. Ma charakter konserwatywny i wymierzona jest w rosnące wpływy socjalistów w Reichstagu. Historyczna szkoła prawa stanowiła więc wsparcie dla partii junkierskiej, przeciwnej reformom społecznym.

Prace Petrażyckiego spotkały się z dużym odzewem i przysporzyły młodemu prawnikowi sławy. Na zarzuty Petrażyckiego odpowiedział główny referent Kodeksu w Reichstagu - Rudolf Sohm. Prace recenzowane były też przez znanych badaczy (Ernsta Ecka, Rudolfa Leonharda, Paula Oertmanna) były też szeroko cytowane i komentowane. Po W późniejszym okresie Petrażycki wydał jeszcze dwie prace w języku niemieckim, nie spotkały się już jednak z podobnym zainteresowaniem.

Okres petersburski

Po powrocie do Rosji, Petrażycki tłumaczył fragmenty Die Fruchtverteilung beim Wechsel der Nutzungsberechtigten. Po zmodyfikowaniu i rozszerzeniu pozwoliły mu one uzyskać na Uniwersytecie Kijowskim tytuł magistra prawa rzymskiego (1896), a następnie doktora prawa rzymskiego (1897). Inny fragment tej pracy został wydany w wydawnictwie uniwersyteckim jako wprowadzenie do polityki prawa.

Został zatrudniony jako docent na Petersburskim Uniwersytetem Państwowym (1897). W 1898 został profesorem nadzwyczajnym encyklopedii i historii filozofii prawa, a w 1901 został profesorem zwyczajnym.

Okres ten był najbardziej twórczy w życiu Petrażyckiego, zarówno pod względem naukowym, jak i politycznym. Napisał wtedy Zarys filozofii prawa (1900)., O pobudkach postępowania i o istocie moralności i prawa (1904), Wstęp do nauki prawa i moralności (1905), Teoria prawa i państwa w związku z nauką o moralności (1907), Uniwiersitiet i nauka (1907). Prace te ukazały się pierwotnie w języku rosyjskim, i zostały przetłumaczone na polski dopiero po wielu latach. Prace te rozwijały idee zawarte w pracach z okresu studiów niemieckich.

Petrażycki był współzałożycielem dwóch pism: Wiestnika Prawa oraz dwutygodnika Prawo (był członkiem jego kolegium redakcyjnego). Działał również w Petersburskim Towarzystwie Prawniczym i w Stowarzyszeniu Prawników i Ekonomistów Polskich w Petersburgu.

W licznych artykułach Petrażycki zajmował się również problematyką dogmatycznoprawną (dotyczące np. prawa akcyjnego). Jego publikacje wpisywały się w program stronnictw postulujących modernizację Rosji,reformy demokratyczne i rozwój gospodarki kapitalistycznej. Także prace teoretyczne miały charakter polityczny, jako że prawo było w nich głównym instrumentem postępu społecznego. Poglądy Petrażyckiego można określić jako charakterystyczne dla rosyjskiego liberalizmu legalistycznego. Odrzucał rewolucyjną drogę przemian w Rosji, wskazując na konieczność reform zgodnie z prawem.

Po rewolucji 1905 roku Petrażycki związał się ze stronnictwem Kadetów, wchodząc do Komitetu Centralnego tej partii.

W 1906 został wybrany do pierwszej rosyjskiej Dumy. Zajmował się tam przyznaniem praw wyborczych kobietom, brał udział w posiedzeniach komisji agrarnej, praw obywatelskich i nietykalności osobistej i in.. Po rozwiązaniu I Dumy w 1906 r., wraz z innymi kadetami i trudowikami podpisał manifest wyborski, za co został skazany na 3 miesiące aresztu, pozbawiony praw wyborczych, oraz etatu na uniwersytecie. Petrażycki, z powodu choroby, odsiedział wyrok dopiero w 1908 r.

W 1917 przez krótki okres był członkiem Sądu Najwyższego Rosji. Po rewolucji został również mianowany senatorem, ale nie brał czynnego udziału w polityce.

Wyjazd do Polski

W 1919 r. Petrażycki wyjechał do Finlandii, a następnie do Polski. Objął tam utworzoną specjalnie dla niego, pierwszą w Polsce katedrę socjologii na Wydziale Prawa Uniwersytetu Warszawskiego. W kraju skonfliktował się z częścią środowiska naukowego, występując przeciwko dyskryminacji Żydów w obsadzie stanowisk akademickich (w szczególności chodziło o katedrę historii dla Szymona Askenazego).

Oprócz stanowiska na Uniwersytecie Warszawskim, zajmował również katedrę polityki ustawodawczej na Wolnej Wszechnicy Polskiej. Przez pewien czas sprawował tam funkcję prorektora. Brał udział w pracach Komisji Kodyfikacyjnej. Był członkiem Polskiej Akademii Umiejętności, Akademii Prawa Porównawczego w Hadze i wiceprezesem Międzynarodowego Instytutu Socjologicznego (IIS). Otrzymał również doktorat honoris causa: Uniwersytetu Wileńskiego.

Nie brał udziału w życiu politycznym. Również jego działalność naukowa była znacznie mniej intensywna. Nie opublikował żadnych nowych prac, choć kilka z nich przygotował w postaci rękopisu. Większość z tych rękopisów uległa zniszczeniu w czasie wojny. Cierpiał na depresję. 15 maja 1931 r. popełnił samobójstwo. Został pochowany na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie (Stare Powązki) - kwatera 309.

Koncepcje teoretyczne

Rekonstrukcja poglądów Petrażyckiego jest utrudniona. Większość jego dojrzałych prac w chwili śmierci filozofa pozostawała w postaci rękopisów i uległa zniszczeniu w czasie II wojny światowej. Duża część tej teorii jest więc znana jedynie z relacji uczniów Petrazyckiego (szczególnie Jerzego Landego i Henryka Piętki). Nie jest jednak do końca jasne na ile te relacje wiernie przekazują poglądy Petrażyckiego, a na ile są jego reinterpretacją.

Teoria prawa

Pierwszą publikacją, zawierającą zarys psychologicznej teorii prawa był artykuł Czto takoje prawo zamieszczony w Wiestniku Prawa w 1899 r. Koncepcja ta była następnie rozwijana do końca życia filozofa.

Prawo według Petrażyckiego nie jest systemem norm, lecz pewnego rodzaju faktem psychologicznym, a mianowicie szczególnego rodzaju emocją. Emocje prawne mają charakter dwustronny: imperatywno-atrybutywny (zarówno zobowiązujący, jak i przyznający).

Petrażycki był przeciwnikiem koncepcji redukujących prawo jedynie do postaci językowej. Wskazywał więc, że należy rozróżnić językowe sformułowania norm prawnych (czyli to, czym tradycyjnie zajmowali się prawnicy) od pewnych stanów psychologicznych, które rzeczywiście wpływają na zachowanie jednostek. Należy więc odróżnić idealną i realną postać prawa. Idea ta została następnie rozwinięta przez Jerzego Landego i upowszechniła się jako teza o wielopłaszczyznowości prawa.

Prawo intuicyjne, pozytywne i oficjalne

Przeżycia prawne jednostek mogą mieć różnorodny charakter. Najprostszą postać ma prawo intuicyjne. Są to jednostkowe przeżycia imperatywno-atrybutywne (a więc o istnieniu wymagalnych obowiązków). Takie prawo ma charakter bardzo indywidualny i subiektywny. Cechuje się też dużą zmiennością. Takie pojęcie prawa jest znacznie szersze od tradycyjnego pojmowania prawa. Każda osoba może mieć bowiem własne prawo intuicyjne. W niektórych wypowiedziach Petrażycki wskazywał nawet, że można mówić o stosunku prawnym istniejącym między ludźmi a zwierzętami. Choć koncepcja ta była przedmiotem licznych krytyk, to stała się podstawą socjologicznego pojęcia świadomości prawnej, badanej przez następne pokolenia polskich socjologów.

Bardziej skomplikowaną budowę ma prawo pozytywne. Znaczenie tego pojęcia jest tu odmienne od znaczenia tradycyjnego, jako prawa ustanowionego przez prawodawcę. W teorii Petrażyciego, podobnie jak prawo intuicyjne jest ono przeżyciem prawnym zawartym w psychice jednostek. Ma jednak charakter heteronomiczny. Oznacza to, że składają się na nie oprócz indywidualnych sądów, również "fakty normatywne", czyli sądy pochodzące spoza psychiki danej jednostki. Mogą to być sądy innych osób (np. uczonych prawników, innych osób), tradycja czy ustawa. Prawo pozytywne nie jest więc zależne wyłącznie od jednostkowej psychiki, co powoduje jego większą stabilność i obiektywność. Niestabilność, różnorodność i subiektywność prawa intuicyjnego powoduje tendencję do jego pozytywizacji, a więc do utrwalania pewnych jego form w postaci ogólnej.

Trzecim rodzajem prawa jest prawo oficjalne.

  Prawem oficjalnym jest takie prawo, które jest stosowane i popierane przez przedstawicieli władzy państwowej ze względu na ich obowiązek służby społecznej.

Jest to więc rodzaj prawa najbardziej zbliżony do jego tradycyjnego znaczenia. Petrażycki nie był w tym jednak jednoznaczny i zauważał, że tradycyjnie rozumiane prawo składa się w istocie z mieszanki prawa intuicyjnego, pozytywnego i oficjalnego i nie nadaje się do stworzenia na jego temat teorii naukowej.

Prawo a moralność

Zarówno prawo jak i moralność są emocjami. Moralność jest jednak emocją jednostronną (ma charakter imperatywny), natomiast prawo dwustronną (charakter imperatywno-atrybutywny). Oznacza to, że w przypadku moralności można mówić jedynie o obowiązku jakiegoś zachowania, natomiast prawo wiąże się z przeżyciami zarówno obowiązku, jak i uprawnienia, ma więc charakter roszczeniowy. Jeśli więc dane zachowanie jest postrzegane jako obowiązek jednostki, lecz nie można się domagać wypełnienia tego obowiązku, to mamy do czynienia z moralnością, a nie z prawem. Powoduje to znaczne rozszerzenie pojęcia prawa, na zjawiska uznawane najczęściej za za zjawiska moralne.

Poglądy polityczne

Poparcie dla praw kobiet

Petrażycki był jednym z najważniejszych w ówczesnej Rosji propagatorów praw kobiet i idei feministycznych. Jako członek Partii Konstytucyjno-Demokratycznej był zwolennikiem wprowadzenia do programu tej partii walki o prawa wyborcze dla kobiet. W tej sprawie w czerwcu 6 (19) w 1906 r. wygłosił w I Dumie ważne przemówienie, które później ukazało się drukiem jako O prawa dla kobiet (wyd. pol. Lwów 1919). Według Petrażyckiego kobiety są w społeczeństwie "niewolnikami", ponieważ pozbawione są wolności jako podstawowego warunku swobodnego wykonywania wyborów moralnych. Jego zdaniem całkowite równouprawnienie kobiet należy do tzw. "wyższych wartości", które społeczeństwo musi zrealizować. Pisał również, że „[r]ównouprawnienie kobiet jest sprawą jasną dla wszystkich ludzi o sumieniu rozwiniętym i kulturalnym, zaś ci, którzy do tego jeszcze nie dorośli, potrzebują wychowania, a nie dowodów”. Tłumaczką (i jednocześnie popularyzatorką na ziemiach polskich przemówienia Leona Petrażyckiego na rzecz równouprawnienia kobiet) była jego siostra – Jadwiga Petrażycka-Tomicka.

Upamiętnienie

4 marca 2011 r. władze Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego nadały jego imię budynkowi Collegium Iuridicum I, gdzie w latach 1919-1931 tworzył, nauczał i mieszkał.

Publikacje

Najważniejsze publikacje o charakterze książkowym:

• Die Fruchtverteilung beim Wechsel der Nutzungsberechtigten, Berlin 1892
• Die Lehre vom Einkommen, Berlin, T. 1, 1893, T. 2, 1895
• Zarys filozofii prawa
• O pobudkach postępowania i o istocie moralności i prawa, Wyd. I, 1904
• O pobudkach postępowania i o istocie moralności i prawa, Wyd. II, Oficyna Naukowa, Warszawa 2002, ISBN 83-88164-51-1
• Wstęp do nauki prawa i moralności. Podstawy psychologii emocjonalnej, PWN, Warszawa 1959 (Wydanie w języku rosyjskim 1908)
• O prawa dla kobiet, Lwów 1919
• Methodologie Der Theorien Des Rechts Und Der Moral
• Teoria prawa i państwa w związku z teorią moralności. T. 1., PWN, Warszawa 1959
• Teoria prawa i państwa w związku z teorią moralności. T. 2., PWN, Warszawa 1960
• Wstęp do nauki polityki prawa, Warszawa 1968
• O nauce, prawie i moralności. Pisma wybrane, PWN, Warszawa 1985, ISBN 83-01-05257-0