Onufry Kopczyński SchP, właściwie Andrzej Kopczyński, krypt.: X. K. S. P., (ur. 30 listopada 1735 w Czerniejewie k. Gniezna, zm. 14 lutego 1817 w Warszawie) – ksiądz pijar, poeta łaciński, pedagog, językoznawca, prekursor badań nad polską gramatyką, autor pierwszego podręcznika gramatyki języka polskiego, członek konfederacji targowickiej.

Na chrzcie otrzymał imię Andrzej. Uczył się w szkołach pijarskich, m.in. w Rzeszowie i Warszawie, a w roku 1752 wstąpił do zgromadzenia tego zakonu w Podolińcu, przyjmując imię Onufry. Dwa lata później (1754) przyjął święcenia kapłańskie. Studia zakonne odbywał kolejno w: Rzeszowie (1755), Międzyrzeczu (1756-1757) i Krakowie (1761-1762).

Nauczyciel w szkołach pijarskich. Był wykładowcą gramatyki w Radomiu (1758); poezji w Piotrkowie (1759-1760); a następnie wyłącznie retoryki: nowicjat w Podolińcu (1763), w Rzeszowie (1764), w Złoczewie (1765-1767), nowicjat w Rzeszowie (1768) i ponownie w Podolińcu (1769-1771). W latach 1772-1773, w roli wychowawcy Antoniego Wisłockiego, przebywał w Wiedniu i Paryżu. Od roku 1774 nauczał wymowy w Collegium Nobilium, skąd został zwolniony (1778) z powodu choroby oczu. W latach 1780-1792 członek Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych, w latach 1807-1812 współpracownik Stanisława Kostki Potockiego w Izbie Edukacyjnej Księstwa Warszawskiego, uważał się za ucznia Stanisława Konarskiego.

Pełnił funkcję (1783-1794) prefekta Biblioteki Rzeczypospolitej – Załuskich wprowadzając nowy podział książek.

5 listopada 1794 dokonał bohaterskiego czynu, zasługującego na najwyższe uznanie, podczas gdy inni z przerażeniem przyglądali się Rzezi Pragi – ks. Onufry Kopczyński (59 lat) ryzykując śmierć z rąk żołnierzy rosyjskich, zaopatrzony w żywność, odzież i środki medyczne, mimo zerwanego mostu, przeprawił się łodzią z dwoma rybakami Sitkiewiczami (ojciec i syn) przez Wisłę do zdobytej i zajętej przez wojska rosyjskie Pragi, aby udzielić pomocy humanitarnej i nieść wsparcie duchowe ocalałym z rzezi Pragi. "Ks. Kopczyński opatrzył rannych, odział nagich, głodnym pokarm dostatni zostawił, a wzmocniwszy ich na duszy słowy Zbawiciela, szczęśliwie wraca w mury Warszawy!".

W latach 1799-1802 więziony przez austriackie władze zaborcze, od 1802 członek Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Warszawie, 1804-1807 prowincjał Pijarów. W 1812 roku przystąpił do Konfederacji Generalnej Królestwa Polskiego.

30 listopada 1816 podczas uroczystości z okazji 81 urodzin, otrzymał złoty medal za Gramatykę języka polskiego z rąk Stanisława Kostki Potockiego.

Pochowany w kościele o.o. pijarów przy ul. Długiej. Po powstaniu listopadowym, gdy rosyjskie władze zaborcze przekazały kościół Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej, skrycie pochowany w zbiorowej, nieoznaczonej mogile pod alejką między kwaterami 7 i 9 na Cmentarzu Powązkowskim (miejsce mogiły wskazuje tablica z napisem: "w pobliżu tej tablicy spoczywają pod drogą cmentarną w nieoznakowanej mogile zbiorowej usunięci przez zaborcę z kościoła przy ul. Długiej po Powstaniu Listopadowym i tu skrycie pogrzebani księża pijarzy:... ks. Onufry Kopczyński +1817 autor pierwszej gramatyki polskiej, członek Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk... I wielu innych... Requiescant in pace" wmurowana z inicjatywy o. Innocentego Buby – zob. zdjęcie)

Jako gramatyk zasłużył się przede wszystkim napisaniem na polecenie Komisji Edukacji Narodowej podręcznika Gramatyka dla szkół narodowych z lat 1778-1781 (i opracowania metodyki w Przypisach dla nauczycieli), w którym wprowadził polską terminologię gramatyczną. Za opracowanie gramatyki polskiej otrzymał z rąk Stanisława Augusta medal "Merentibus". Był też autorem Nauki czytania i pisania (1785), Elementarz dla szkół parafialnych narodowych (1785). Już po jego śmierci, w roku 1817, wydano Gramatykę języka polskiego.

Pracom Kopczyńskiego przypisuje się istotną rolę w zachowaniu tożsamości narodowej Polaków pozbawionych własnego państwa narodowego. Jego niewątpliwą zasługą było wprowadzenie polskiej terminologii gramatycznej. Ze względu na wzorową metodykę jego podręczniki były przez dziesiątki lat używane w polskich szkołach.

Twórczość

Ważniejsze dzieła

• Monumentum Catharinae Secundae (oraz) Mathaeo principi Radivilio poeta Petropolim S. P. (Warszawa 1776)
• Gramatyka dla szkół narodowych na klasę I (Warszawa) 1778, wyd. następne: (Warszawa) 1780; wyd. 4 brak miejsca wydania 1784; wyd. 5 Kraków 1786; wyd. 7 Kraków 1789; wyd. 9 Kraków 1793; wyd. 11 Warszawa 1796; Warszawa 1800; Warszawa 1803; Wilno 1806; Wilno 1807; Wilno 1809; Kraków 1809; Kraków 1810; Kraków 1815; Warszawa 1816 (3 wydania); Warszawa 1818; Kraków 1819; Warszawa 1825; Warszawa 1829; Warszawa 1830; Warszawa 1835; Wilno 1838; fragmenty z wyd. 1 przedr. Z. Florczak, L. Pszczołowska w: Ludzie Oświecenia o języku i stylu t. 2, Warszawa 1958
• Gramatyka dla szkół narodowych na klasę II (Warszawa) 1780, wyd. następne: Warszawa 1781; Kraków 1780 (właściwie: 1784); Warszawa 1784; Kraków 1789; Warszawa 1791; Wilno 1794; Warszawa 1804; Warszawa 1806; Wilno 1807; Warszawa 1808; Kraków 1809; Wilno 1809; Wilno 1810; Wilno 1813; Warszawa 1816; Warszawa 1818; Wilno 1830; Warszawa 1830 (2 wydania); Warszawa 1834 (3 wydania); Wilno 1839; fragmenty z wyd. 1 przedr. Z. Florczak, L. Pszczołowska w: Ludzie Oświecenia o języku i stylu t. 2, Warszawa 1958
• Gramatyka dla szkół narodowych na klasę III (Warszawa) 1781, wyd. następne: (Warszawa) 1783; Kraków 1787; brak miejsca wydania 1794; brak miejsca i roku dwóch kolejnych wydań; Warszawa 1804; Warszawa 1806; Wilno 1807; Wilno 1809; Kraków 1809; Warszawa 1813; Warszawa 1816; Warszawa 1818; Krzemieniec 1822; Warszawa 1828; Warszawa (1831); Wilno 1831; Wilno 1839; fragmenty z wyd. 1 przedr. Z. Florczak, L. Pszczołowska w: Ludzie Oświecenia o języku i stylu t. 2, Warszawa 1958; brulion autorski gramatyki łacińsko-polskiej w 3 częściach w roku 1780 napisanej – w Bibliotece Narodowej, nr akcesji 6934 (Archiwum Wilanowskie, sygn. 208)
• Elegia in obitum Juliannae comitis de Stackelberg conjugis legati ad Rempublicam Polonam Serenissimae Imperatricis Russiae, Warszawa 1781
• Rozdział o szkołach parafialnych, w zbiorze: Projekt Ustawy Komisji Edukacji Narodowej dla stanu akademickiego i na szkoły w krajach Rzeczypospolitej przepisane, Warszawa 1781; także wyd. następne: wyd. zmienione: Ustawy Komisji Edukacji Narodowej..., Warszawa 1783 (tu: rozdz. XXII: Szkoły parafialne); wyd. 2 Wilno 1819; wyd. S. Sobieski, Lwów 1872; Warszawa 1902; wyd. J. Lewicki w: Ustawodawstwo szkolne za czasów Komisji Edukacji Narodowej, Kraków 1925; wyd. S. Tync w: Komisja Edukacji Narodowej, Wrocław (1954), Biblioteka Narodowa seria I, nr 126
• Elegia in stemma Stanislai Augusti Poniatowski regis Poloniae, Warszawa 1782
• Zbior nauki: I chrześcijańskiej, II obyczajowej, Warszawa 1784; wyd. następne pt. Zbiór nauki chrześcijańskiej i obyczajowej, Warszawa 1786 (2 wydania); Warszawa 1794; wyd. 5 Warszawa 1804; Warszawa 1812; Warszawa 1815; Krzemieniec 1817; Warszawa 1817 (3 wydania); Kraków 1818; Warszawa 1818 (2 wydania); Warszawa 1819; Lublin 1823; Warszawa 1830; Warszawa 1840; Warszawa 1846; Warszawa 1858
• Układ Gramatyki dla szkół narodowych z dzieła już skończonego wyciągniony, Warszawa 1785; fragmenty przedr.: S. Tync, jak wyżej poz. 6; J. Lubieniecka w: Reforma programu Komisji Edukacji Narodowej. Wybór tekstów, Warszawa (1962)
• Nauka czytania i pisania, wydano jako cz. 1 w: Elementarz dla szkół parafialnych narodowych, Kraków 1785; wyd. następne: Kraków 1792; Wilno 1808; Kraków 1810; Wilno 1820
• Uwagi nad projektem J. P. Fiałkowskiego, profesora literatury w Akademii Krakowskiej (1787), rękopis: Biblioteka PAN Kraków, sygn. 227/I; wyd. M. Chamcówna, Pamiętnik Literacki rocznik 41 (1950), zeszyt 3/4; Z. Florczak, L. Pszczołowska, jak wyżej poz. 2
• Pileus libertatis symbolon et palladium quo usus est Stanislaus Augutus Poloniarum rex, dum, memorabili die 3 Maii 1791 ad cantandum Ambrosianum hymnum, iret in ecclesiam, aeviternae memoriae ac cultui in Zaluscina Reipublicae Bibliotheca dicatus (Warszawa 1791); przekł. polski: M. Wyszkowski: Czapka znak i puklerz wolności..., brak miejsca wydania (1791); pt. Czapka znamię wolności i paladium..., brak miejsca wydania (1791)
• Ad quosdam Polonos diffidentes adhuc rebus patriis (Warszawa) 1792
• Tabela kościołów, kwestarek i asystentów, do wybierania we dni świętalne i niedzielne jałmużny patriotycznej dla osób biednych, z okoliczności najszczęśliwszej rewolucji cierpiących (Warszawa 1794 - 2 wydania)
• O duchu języka polskiego... Wstęp na posiedzeniu publicznym d. 16 listopada 1804 (Warszawa 1804), przedr. Rocznik Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk, t. 4 (1807)
• Prawa studentów pijarskich, Warszawa (1806); wyd. następne: brak miejsca wydania (1806); Krzemieniec 1819 (razem z poz. 17)
• Prawidła przystojności i obyczajności dla studentów pijarskich, Warszawa 1806; wyd. następne: Warszawa 1810; Warszawa 1816; Krzemieniec 1819 (razem z poz. 16)
• Treść gramatyki polskiej... służąca za wstęp do nauk filozoficznych, Wilno 1806
• Essai de grammaire polonaise pratique et raisonnée pour les François, Warszawa 1807
• Nauka o dobrym piśmie. Przez... z przyszłej jego gramatyki polskiej wyjęta, Warszawa 1807; wyd. następne Warszawa 1816
• Poprawa błędów w ustnej i pisanej mowie polskiej, Warszawa 1808
• De Varsaviensi convictu, Martem inter atque Minervam certamen, a Galliarum legato Varsaviae residente, J. Serra armis et scriptis inclyto, diremptum Carmen historicum, brak miejsca wydania 1808
• Religiosus et sapiens princeps Fredericus Augustus rex Saxoniae et dux Varsaviae religionis et literarum in scholis piis stator. Epigramma, brak miejsca wydania 1809; wyd. następne: brak miejsca wydania 1811; Wilno 1838
• Kalendae Octobris a. 1814 ad congressum Vindobonensem, brak miejsca wydania 1814; przekł. polski: J. D. Minasowicz: Do kongresu wiedeńskiego..., brak miejsca wydania (1814); przekł. francuski (1815)
• Ad Alexandrum Rossiarum Imperatorem, Warszawa 1816; przekł. polski: J. D. Minasowicz, Korespondent Warszawski 1816, nr 81; tekst polski i łaciński przedrukowano pt. Do N. Aleksandra I C. W. R. K. P. w: J. D. Minasowicz, Twory t. 3, Lipsk 1844; także wyd. następne Lipsk 1872; przekł. francuski (1816)
• Gramatyka języka polskiego. Dzieło pozgonne, Warszawa 1817
• Wyjątek z rękopisma ks. Kopczyńskiego. (Z Dykcjonarza polskiego), Pamiętnik Warszawski t. 6 (1823).

Kilka tysięcy tablic, w których ułożył wyrazy polskie według swego systemu (według 8 części mowy i według zakończeń), złożył Kopczyński "na wieczną pamiątkę" w Bibliotece Załuskich.

Kilka pism edukacyjnych Kopczyńskiego wydał Z. Kukulski w: Źródła do dziejów wychowania i szkolnictwa w Polsce z doby Izby Edukacji Publicznej, 1807-1812, Lublin 1931.

Listy i materiały

• Do I. Potockiego z lat 1783-1784, rękopis w Archiwum Głównym Akt Dawnych (Archiwum Wilanowskie, sygn. 279b/II)
• Do Jana Śniadeckiego z roku 1785 i 1808, rękopis: Biblioteka Jagiellońska, sygn. 3131
• Korespondencja z A. Osińskim, fragmenty ogł. A. Osiński: Pochwała ks. O. Kopczyńskiego, Rocznik Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk t. 12 (1818) i odb.; wyd. 2 Warszawa 1819
• Kwit dla Wydziału Instrukcji z 7 lipca 1794; podanie w imieniu Deputacji Ratunkowej pisane do Wydziału Instrukcji w sprawie pokrycia kosztów druku publikacji Deputacji , dat. 10 lipca 1794, ogł. H. Oprawko, J. Szczepaniec, Ze skarbca kultury zeszyt 16 (1964), s. 252-253.

Pamięć o ks. Onufrym Kopczyńskim SchP

W Polsce znajdują się 3 ulice jego imienia (2009) w: poznańskiej dzielnicy Piątkowo, w Rzeszowie i Gorzowie Wielkopolskim. W Czerniejewie, na placu noszącym jego imię, znajduje się obelisk z zabytkowym medalionem. Patronuje 3 szkołom podstawowym w: Żydowie, Czerniejewie (od 1972) i pijarskiej (szkoła podstawowa i gimnazjum) w Warszawie.

Do roku 1944 w kościele Matki Boskiej Łaskawej w Warszawie znajdowało się epitafium z popiersiem ks. Onufrego Kopczyńskiego, przeniesione w 1834 z kościoła św. Pryma i Felicjana, po jego uprzednim przekazaniu na cerkiew prawosławną przez Iwana Paskiewicza.