Stanisław Moniuszko herbu Krzywda (ur. 5 maja 1819 w Ubielu, zm. 4 czerwca 1872 w Warszawie – polski kompozytor, dyrygent, pedagog, organista; autor ok. 268 pieśni, operetek, baletów i oper. Do jego najsłynniejszych dzieł należą opery: Halka, Straszny dwór i Paria.

Początkowo w kierunku muzycznym kształciła go matka. Gdy w 1827 rodzina przyszłego kompozytora przeniosła się do Warszawy, ośmioletni Moniuszko rozpoczął naukę muzyki u Augusta Freyera, organisty w miejscowym kościele Świętej Trójcy. Po trzech latach rodzina przeprowadziła się do Mińska, gdzie Moniuszko kontynuował naukę u Dominika Stefanowicza. W 1837 wyjechał do Berlina, aby kształcić się muzycznie u Carla Friedricha Rungenhagena, u którego studia ukończył w 1840. Następnie zamieszkał w Wilnie, gdzie działał jako organista, kompozytor, pedagog i organizator życia muzycznego w mieście. W 1858 przeniósł się wraz z rodziną do Warszawy, gdzie objął stanowisko dyrektora opery. Jednocześnie od 1864 był wykładowcą w Instytucie Muzycznym w Warszawie.

Opery i podróże

Kilka miesięcy po udanej warszawskiej premierze Halki Moniuszko udał się w podróż do Pragi, Niemiec i Paryża. Po drodze zatrzymał się na kilka dni w Krakowie, gdzie poznał Ambrożego Grabowskiego, Józefa Kremera i Lucjana Siemieńskiego. Pobyt w Krakowie, a zwłaszcza wizyta na Wawelu, gdzie kompozytor zwiedził katedrę i oglądał groby królewskie, zaowocował w postaci nowej, nigdy nie dokończonej opery Rokiczana, pisanej do słów libretta Józefa Korzeniowskiego. Miała to być opera historyczna o królu Kazimierzu Wielkim, który zresztą miał się pojawić na scenie tylko raz, w końcowej części przedstawienia. O zaniechaniu pracy nad Rokiczaną miały podobno zadecydować względy polityczne (nieprzychylne Czechom fragmenty libretta) i artystyczne (rzekomo nieodpowiednia dla monarchy partia barytonowa).

W Paryżu powstała opera Flis, dzieło o charakterze komiczno-ludowym, wykonane w Warszawie 24 września 1858 roku. Natomiast 7 lutego 1860 roku odbyła się premiera Hrabiny. 1 stycznia 1861 roku w Teatrze Narodowym Moniuszko wystawił Verbum nobile, a w grudniu tego samego roku udał się ponownie do Paryża.

W latach 1862–1864 pracował nad Strasznym dworem, który został wystawiony przez operę warszawską 28 września 1865 roku. W tym też roku 7 października odbyło się setne przedstawienie Halki, a Moniuszko pojechał do Lwowa. Do Krakowa kompozytor przybył ponownie w 1866 roku. Pobyt ten trwał miesiąc. Krakowski teatr zaproponował artyście przekazanie na jego rzecz dochodu z przedstawienia Halki, ale z powodu choroby primadonny spektakl musiano odwołać. W zamian zorganizowano trzy koncerty. W jednym z nich wzięła udział Helena Modrzejewska. Sam Moniuszko dyrygował osobiście wykonaniem kantaty Widma i uwertury koncertowej Bajka.

Podczas pobytu w Krakowie kompozytor na 5 dni wyjechał do Pragi, aby spotkać się z Bedřichem Smetaną i omówić sprawy związane z wystawieniem Halki. Teatr w Pradze wystawił tę operę w 1868 roku, a inscenizacją kierował sam Smetana.

W 1869 odbyła się w Warszawie premiera Parii, a w Moskwie wystawiono Halkę. 16 lutego 1870 roku w Petersburgu miała miejsce premiera Halki, na której obecny był Moniuszko.

W 1871 ukazuje się Pamiętnik do nauki harmonii. 2 lutego 1872 roku Teatr Wielki wystawia ostatnie już dzieło operowe Moniuszki – Beatę.

Zmarł na atak serca w 1872. Pogrzeb artysty stał się manifestacją narodową.

Jednym z najlepiej znanych zbiorów jego utworów drobnych jest cykl dwunastu Śpiewników domowych, zawierających pieśni do słów różnych poetów polskich i obcych (w tłumaczeniu polskim) oraz do słów ludowych – w sumie 268 pieśni.

Większość pamiątek po kompozytorze przechowuje Warszawskie Towarzystwo Muzyczne im. Stanisława Moniuszki.

Wybrane dzieła Stanisława Moniuszki

Dzieła sceniczne

• Opery:
  • Halka (premiera wersji 2-aktowej 1848, wersji 4-aktowej 1858)
  • Sen Wieszcza (nieukończona, pisana w latach 1852-1853)
  • Flis (premiera 1858)
  • Rokiczana (nieukończona, pisana w latach 1858-1859)
  • Hrabina (premiera 1859)
  • Verbum nobile (premiera 1861)
  • Straszny dwór (premiera 1865)
  • Paria (premiera 1868)
  • Trea (nieukończona, pisana w roku 1872)
• Balety:
  • Monte Christo (1865)
  • Na kwaterunku (1868)
  • Figle szatana (1870) balet w 6-u obrazach, muzykę do 3 obrazów skomponował Stanisław Moniuszko, do 3 obrazów Adam Münchheimer, zaginiony, zrekonstruowany w 1984 przez Rafała Augustyna.
• Operetki:
  • Loteria (ok. 1840)
  • Żółta szlafmyca (1841)
  • Jawnuta (1850)
  • Betty (1852)
  • Beata (1870 lub 1871)
  • Nocleg w Apeninach (1839)
• Kantaty:
  • cztery Litanie Ostrobramskie (1843-1855)
  • Milda (tekst – fragm. „Witoloraudy” Józefa Ignacego Kraszewskiego) 1848
  • Nijoła (tekst jw.) po 1848
  • Widma (tekst – „Dziadów część II” Adama Mickiewicza) ok. 1852
  • Sonety krymskie (tekst – wybrane 8 sonetów Adama Mickiewicza) 1867
• Msze
• Uwertury koncertowe:
  • Bajka
  • Kain
  • Uwertura wojenna
• Drobne utwory na fortepian:
  • Fraszki
  • Pieśń włóczęgi (na cztery ręce)

Utwory kameralne

• Pieśni:
  • Ojcze z niebios, Boże Panie
  • Dziad i baba
  • Pieśń wieczorna
  • Znasz-li ten kraj (2 wersje)
  • Trzech budrysów
  • Prząśniczka
  • Złota rybka
  • Krakowiaczek
  • Kozak
  • Świtezianka
  • Czaty
  • Lirnik Wioskowy
  • Czarny krzyżyk (słowa Brunona Bielawskiego)

Z jego pieśni zostało wydanych 12 Śpiewników domowych: 6 za życia kompozytora i 6 po jego śmierci.